Φωτογραφία: Συγκεντρωμένοι Πόντιοι μπροστά σε ένα δημοτικό σχολείο της Τραπεζούντας, περιμένουν την αναχώρηση. (1919)

Μια σχετικά άγνωστη πτυχή στο βιογραφικό του Ν. Καζαντζάκη είναι η θέση του ως γενικός διευθυντής του Υπουργείου Περιθάλψεως, στην οποία τον είχε διορίσει ο Ε. Βενιζέλος. Με αυτή την ιδιότητα επισκέπτεται το 1919 τον Πόντο, αφουγκράζεται την κραυγή των προσφύγων, που βρέθηκαν στη δίνη των πολιτικών γεγονότων, και σκύβει με απέραντο σεβασμό στο ανθρώπινο δράμα, μελετώντας τρόπους για τον επαναπατρισμό τους αλλά και μια αξιοπρεπή διαβίωση στη γη της Μακεδονίας και της Θράκης.

Γράφει σχετικά στην «Αναφορά στον Γκρέκο»:

«Πρώτη φορά παρουσιαζόταν στη ζωή μου η ευκαιρία να μπω στην πράξη, να μην έχω πια να παλεύω με Χριστούς και Βούδες, παρά με ζωντανούς, σάρκα και κόκκαλα, ανθρώπους. Δέχτηκα και για έναν άλλο λόγο∙ πόνεσα την αιώνια σταυρωμένη ράτσα μου που κιντύνευε πάλι στο προμηθεϊκό βουνό του Καυκάσου.(…) Tο βαπόρι ήταν γεμάτο ψυχές που ξεριζώθηκαν από τα χώματά τους και πήγαινα να τις φυτέψω στην Ελλάδα. Ανθρώποι, αλόγατα, βόδια, σκάφες, κούνιες, στρώματα, αξίνες, άγια κονίσματα, Βαγγέλια, τσάπες, έφευγαν από τον Πόντο και δρόμωναν κατά τη λεύτερη Ελλάδα. Ο Καύκασος είχε χαθεί, φάντασμα ήταν και σκόρπισε, μα απόμεινε ασάλευτος, αβασίλευτος, βαθιά στις λαμπυρίθρες των ματιών τους. Δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα. Βουνά, θάλασσες, αγαπημένοι άνθρωποι, φτωχό αγαπημένο σπιτάκι. Ένα χταπόδι είναι η ψυχή του ανθρώπου κι όλα ετούτα απλοκαμοί της».

Χαράλαμπος Τσαγκατάκης