Η ανάδυση της ρωσικής εθνικής συνείδησης μέσα από την τέχνη.

Ελάχιστες πληροφορίες έχουμε για τη ζωή του  αγιογράφου Αντρέι Ρουμπλιόβ. Το όνομά του αναφέρεται για πρώτη φορά μαζί με το όνομα του δασκάλου του, Θεοφάνη του Έλληνα στο  χρονικό της Αγίας Τριάδος τον 15ο αιώνα. Στο χρονικό αυτό μαρτυρείται ότι ο Θεοφάνης ο Έλληνας μαζί με άλλους ζωγράφους αγιογράφησαν τον ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Στην απαρίθμηση των ονομάτων των μαθητών του Θεοφάνη, ο Αντρέι Ρουμπλιόβ αναφέρεται τελευταίος, από όπου οι ερευνητές συμπεραίνουν ότι ήταν ο νεώτερος ζωγράφος.

Η χρονική περίοδος στην οποία έζησε ο Αντρέι Ρουμπλιόβ, στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, ήταν για τη Ρωσία μια δύσκολη,μεταβατική περίοδος. Η Ρωσία την εποχή εκείνη ήταν διαιρεμένη σε πόλεις -κράτη, χωριστά, κυρίαρχα πριγκιπάτα τα οποία κυβερνούνταν από τοπικές δυναστείες. Τα πριγκιπάτα βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία της Χρυσής Ορδής. Χρυσή Ορδή ήταν η ονομασία που οι ιστορικοί έδωσαν μετέπειτα   στα νομαδικά μογγολικά και τουρκικά φύλα, τα οποία είχαν κοινή ηγεσία και αναφέρονται επίσης και ως Τάταροι.

Κάτω από τον ζυγό της Χρυσής Ορδής τα ρωσικά πριγκιπάτα  πλήρωναν φόρο υποτελείας αλλά είχαν και κάποιου είδους αυτονομία. Τα ρωσικά πριγκιπάτα βρίσκονταν σε συνεχή διαμάχη μεταξύ τους για τη γη και την εξουσία, αφού οι  χάνοι της Χρυσής Ορδής ήταν αυτοί που έπρεπε να επικυρώνουν τον τίτλο και την εξουσία των τοπικών πριγκίπων. Οι χάνοι με την αρχή "διαίρει και βασίλευε" προκαλούσαν συγκρούσεις μεταξύ των τοπικών ρωσικών πριγκιπάτων. Οι ηγεμόνες του πριγκιπάτου της Μόσχας ήταν αυτοί που θεμελίωσαν και ίδρυσαν το ρωσικό κράτος. Το 1380 στην ιστορική για την τύχη Ρωσίας μάχη του Κουλικόβο, η πρώτη μεγάλη ήττα των Τατάρων από τα ρωσικά στρατεύματα υπό την ηγεσία του πρίγκιπα της Μόσχας Δημήτριου, σήμανε την αρχή της απελευθέρωσης από τον ζυγό της Ορδής. Όταν ο πρίγκιπας της Μόσχας Δημήτριος ο επονομαζόμενος Ντοσκόι πέθανε, το έργο του συνέχισε ο γιος του Βασίλειος Α'. Η Μόσχα εδραίωσε την πρωτοκαθεδρία της ενσωματώνοντας μερικά από τα ρωσικά πριγκιπάτα και επιβάλλοντας την ηγεμονία της στα υπόλοιπα. Την  εποχή αυτή  τα χωριστά ρωσικά πριγκιπάτα  ενώνονταν σε ενιαίο κράτος και γεννιόταν η ρωσική εθνική συνείδηση.

Η εποχή στην οποία έζησε ο Αντρέι Ρουμπλιόβ, το μεταίχμιο του 14ου και του 15ου αιώνα, ήταν η απαρχή του ενωμένου ρωσικού κράτους αλλά και της ρωσικής αυτοσυνείδησης. Οι Ρώσοι αρχίζουν να αποκτούν συνείδηση της οντότητας τους ως εθνότητα.

Η μεταβατική αυτή περίοδος ήταν εποχή πολιτικής ανόδου και πολιτιστικής άνθισης, καθώς την εποχή αυτή εκδηλώνεται έντονη πνευματική και καλλιτεχνική κινητικότητα.

"Τα έργα του Αντρέι Ρουμπλιόβ στο μεταίχμιο του 14ου και του 15ου αιώνα δεν ήταν τα μόνα. Οι πολυάριθμες αποκαταταστάσεις των εικόνων της εποχής εκείνης, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν μετά την μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση, καθώς και η εξεύρεση εικόνων του τέλους του 14ου και των αρχών του 15ου αιώνα, καταδεικνύουν το ασυνήθιστα υψηλό επίπεδο της ρωσικής ζωγραφικής εκείνης της περιόδου. Αναμφίβολα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η εποχή της ένωσης του ρωσικού λαού γύρω από τη Μόσχα ήταν συγχρόνως και εποχή τεράστιας άνθισης της ρωσικής ζωγραφικής "(Ντμίτρι Λιχατσιόβ Η εθνική αυτοσυνείδηση της αρχαίας Ρωσίας)

Τα πρώτα  χρόνια της καλλιτεχνικής δημιουργίας του ο Αντρέι Ρουμπλιόβ δούλευε δίπλα στον δάσκαλό του, τον Θεοφάνη τον Έλληνα. Ο Θεοφάνης ο Έλληνας μαζί με τους μαθητές του αγιογράφησε τον ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Τα πρώιμα έργα του Αντρέι Ρουμπλιόβ ανταποκρίνονται στους καθιερωμένους εικονογραφικούς κανόνες των ορθοδόξων βυζαντινών εικονογραφιών ,τόσο στην εκλογή όσο και στη διάταξη των θεμάτων. Οι μορφές των τοιχογραφιών έχουν τα  αυστηρά ασκητικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης. Απεικονίζουν μορφές με μεγάλα εκφραστικά μάτια, ψηλό μέτωπο, ίσια μύτη και λεπτά χείλη. Τα σώματα είναι λεπτά χωρίς όγκο και τα χρώματα είναι έντονα και σκούρα. Ο συνδιασμός του πορφυρού, του καφέ και του χλωμού κίτρινου δημιουργεί αντιθέσεις και φωτοσκιάσεις. Η βυζαντινή τεχνοτροπία αλλά και το προσωπικό ζωγραφικό ύφος του δάσκαλού του, τού Θεοφάνη του Έλληνα είχαν επίδραση στα πρώτα έργα του Αντρέι Ρουμπλιόβ

Μετέπειτα η επιρροή του δασκάλου του εξασθενεί καθώς ο Ρουμπλιόβ  απομακρύνεται από τους καθιερωμένους κανόνες της βυζαντινής αγιογραφίας. Το αυθεντικό προσωπικό ύφος της ζωγραφικής του και η τεχνοτροπία του είναι απόλυτα αναγνωρίσιμα. Χωρίς να καταργεί τη βυζαντινή εικονογραφική παράδοση εισάγει νέες χρωματικές αρμονίες και ανατομικές σχεδιαστικές λεπτομέρειες. Χρησιμοποιεί ανάλαφρα χρώματα, χρυσοκίτρινο, γαλάζιο και ρόδινο. Οι μορφές στις εικόνες του δεν έχουν τα χαρακτηριστικά των προσώπων των βυζαντινών εικόνων, όπου  οι μορφές έχουν μεγάλα εκφραστικά μάτια και σώματα ασκητικά λεπτά σχεδόν χωρίς όγκο τα οποία πλαισιώνονται από έντονες χρωματικές αντιθέσεις.

Οι μορφές στα έργα του Αντρέι Ρουμπλιόβ απέκτησαν σλαβικά χαρακτηριστικά, έχουν ξανθά μαλλιά και ανοιχτόχρωμα μάτια. Οι ολοστρόγγυλες μεγάλες κόρες των ματιών προσδίδουν στις μορφές αθώα παιδικότητα και βαθιά στοχαστικότητα. Τα μάτια δεν έχουν τη βυζαντινή αυστηρότητα ούτε την ένταση και το φως των μορφών του δασκάλου του, τού Θεοφάνη του Έλληνα.

Οι μορφές του Αντρέι Ρουμπλιόβ αποπνέουν γαλήνη, καθώς το οξύ ασκητικό πρόσωπο των βυζαντινών εικόνων αντικαταστάθηκε από το μαλακό, ρόδινο, στρογγυλεμένο σχήμα προσώπου και οι εκφράσεις των μορφών άλλαξαν. Τα πρόσωπα των  αγγέλων και των  αγίων δεν είναι αυστηρά και ασκητικά όπως στις βυζαντινές εικόνες. Το αχνό χαμόγελο που εμφανίζεται στα πρόσωπά τους καθώς και τα απαλά χρώματα που τα πλαισιώνουν αποπνέουν πραότητα και ηρεμία.

Τα καινούργια στοιχεία στην απεικόνιση των μορφών, η ξεχωριστή τεχνοτροπία, τα διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των αγίων και των αγγέλων ήταν η αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας μέσα από την τέχνη. Η επίδραση του κύρους και της αυθεντίας του Αγίου Σέργιου του Ράντονεζ, ο οποίος αργότερα ίδρυσε τη μόνη της Αγίας Τριάδας, που αργότερα ονομάστηκε λάβρα του Αγίου Σεργίου, ήταν καθοριστική για τον Αντρέι Ρουμπλιόβ. Ο Σέργιος του Ράντονεζ συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή της Μόσχας συμφιλιώνοντας τους αντιμαχόμενους πρίγκιπες και συμβάλλοντας έτσι στην ένωση των πριγκιπάτων και στη δημιουργία του ρωσικού κράτους. Η επίδραση του Αγίου Σεργίου του Ράντονεζ ήταν εξίσου σημαντική και στο θεολογικό επίπεδο.

Το πιο γνωστό έργο του Αντρέι Ρουμπλιόβ είναι η φορητή εικόνα της Αγίας Τριάδας η οποία χρησιμοποιήθηκε ως λατρευτική στο εικονοστάσι του μοναστηριού της Αγίας Τριάδας. Στο έργο του αυτό, στην απεικόνιση της Αγίας Τριάδας είναι αισθητό το θεολογικό υπόβαθρο. Για πρώτη φορά αφαιρείται από την αναπαράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ το ιστορικό πλαίσιο και αντικαθίσταται από το θεολογικό. Η συνομιλία των αγγέλων δεν είναι λεκτική και καθώς το ιστορικό πλαίσιο με τα άλλα πρόσωπα και τα φαγητά απουσιάζει, ο θεατής αντιλαμβάνεται τον αδιαίρετο τριαδικό Θεό.

Η χρωματική ισορροπία και  οι μορφές των αγγέλων που δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο με αποτέλεσμα το βλέμμα του θεατή να μην σταματά σε μια μορφή αλλά να εκλαμβάνει και τις τρεις σαν ένα ενιαίο σύνολο, προσωποποιούν τη χριστιανική αντίληψη για την τριαδικότητα του Θεού. Στην αδιαίρετη ενότητα της Αγίας Τριάδας πολλοί μελετητές διακρίνουν συμβολισμό και προτροπή για ενότητα. Αυτή ήταν η διαθήκη του Σεργίου του Ράντονεζ, να ενωθεί η ρωσική γη και να σταματήσουν οι αδελφοκτόνες διαμάχες.

Η εικαστική γλώσσα και το προσωπικό ζωγραφικό ύφος του Αντρέι Ρουμπλιόβ αποτέλεσαν την αρχή της δημιουργίας της ρωσικής σχολής.

Ο Αντρέι Ρουμπλιόβ πέθανε γύρω στο 1428 σε μια επιδημία πανούκλας. Από τον θάνατό του μέχρι την τελική πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας απέμεναν λίγα μόνο χρόνια. Με την αποτίναξη του ζυγού της Χρυσής Ορδής η Ρωσία αναδυόταν ως μια καινούργια δύναμη και το μόνο ορθόδοξο χριστιανικό κράτος που δεν βρισκόταν κάτω από αλλόθρησκο ζυγό. Η εθνική αυτοσυνείδησή της εκφραζόταν μέσα από τις αγιογραφίες που ήταν η κυρίαρχη μορφή τέχνης και το έργο του Αντρέι Ρουμπλιόβ είναι ίσως ο κυριότερος εκφραστής της.

Κι αν ο δάσκαλος του, ο Θεοφάνης ο Έλληνας, συνειδητά έφερε στην εικονογραφία την φιλοσοφία, ο μαθητής του ο Αντρέι Ρουμπλιόβ έφερε τη χριστιανική πνευματικότητα και τα ρωσικά εθνικά χαρακτηριστικά, συμβάλλοντας στην αυθυπαρξία της ρωσικής τέχνης και δίνοντας με το έργο του ένα μοναδικά πολύτιμο μάθημα αρμονικής ισορροπίας ανάμεσα στην παράδοση και το προσωπικό ζωγραφικό ύφος.

Ελένη Τσολιά