Στην εποχή της αχαλίνωτης εμπορευματοποίησης των πάντων και της κλιμακούμενης περιβαλλοντικής καταστροφής, κρίνεται παραπάνω από αναγκαίο να επαναπροσδιορίσουμε ως κοινωνία την κατανόησή μας για τις παραλίες και τις παράκτιες περιοχές γενικότερα, όπως επίσης και τη θέση και τη στάση μας απέναντι σε αυτές και τη διαχείρισή τους.

Οι παραλίες δεν είναι τουριστικοί προορισμοί, ή οικόπεδα προς οικονομική εκμετάλλευση, αντίθετα είναι κοινοί πόροι που ανήκουν σε όλη την ανθρωπότητα και στον φυσικό κόσμο. Αυτή η αλλαγή παραδείγματος είναι απαραίτητη για την προώθηση της βιώσιμης διαχείρισης τους και την αντιμετώπιση των πολύπλευρων αρνητικών επιπτώσεων του υπερτουρισμού.

Θεωρητικό πλαίσιο: Οι παραλίες ως Κοινά

Η έννοια των Κοινών, όπως διατυπώθηκε από μελετητές όπως η Elinor Ostrom, ή ο David Harvey, δίνει έμφαση στη συλλογική ιδιοκτησία και διαχείριση. Το πρωτοποριακό έργο της Ostrom για τη διακυβέρνηση των κοινών πόρων αμφισβητεί το αφήγημα της «τραγωδίας των κοινών» του Hardin (1968), το οποίο διατείνεται ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική πέρα από την εξωτερική παρέμβαση και ότι ένας κοινός πόρος μπορεί να είναι βιώσιμος μονάχα όταν, είτε ελέγχεται και ρυθμίζεται από το κράτος, είτε ιδιωτικοποιείται.

Σε αντίθεση όμως με αυτή τη μονοδιάστατη θεώρηση, η νομπελίστρια Ostrom στο μνημειώδες έργο της «Η διαχείριση των κοινών πόρων» του 1990, απέδειξε – μέσα από πληθώρα παραδειγμάτων από όλα τα μήκη και πλάτη της γης – ότι οι κοινότητες μπορούν να διαχειριστούν αποτελεσματικά τους πόρους τους μέσω της συλλογικής δράσης και της αυτορρύθμισης (Ostrom, 2002). Επιπλέον, η κοινωνική οικολογία του Bookchin επεκτείνει αυτή την ιδέα συνδέοντας τα περιβαλλοντικά ζητήματα με κοινωνικές δομές, υποστηρίζοντας την αποκεντρωμένη, κοινοτική διαχείριση των φυσικών πόρων (Bookchin, 2016). Ο Harvey (2006), από τη μεριά του, ασκεί κριτική στην εμπορευματοποίηση των φυσικών πόρων και υποστηρίζει την ανάκτηση των Κοινών ως μέρος μιας ευρύτερης πάλης ενάντια στην σαρωτική επέλαση του νεοφιλελευθερισμού.

Η τραγωδία του υπερτουρισμού

Δεν αποτελεί μυστικό ότι ο υπερτουρισμός επιφέρει σημαντικές απειλές στα παραθαλάσσια περιβάλλοντα, με αποτέλεσμα να ερχόμαστε συχνά αντιμέτωποι με μια σύγχρονη εκδήλωση της «τραγωδίας των κοινών», την τραγωδία του υπερτουρισμού. Η τεράστια εισροή τουριστών σε δημοφιλείς παραλιακούς προορισμούς, όπως συμβαίνει άλλωστε και στην Ελλάδα, ασκεί τεράστια πίεση στα τοπικά οικοσυστήματα, η οποία εκδηλώνεται με διάφορους επιβλαβείς τρόπους, όπως:

Α) Περιβαλλοντική υποβάθμιση

Η αύξηση του αριθμού των τουριστών διαταράσσει τα θαλάσσια και παράκτια οικοσυστήματα. Η ρύπανση από απορρίμματα, λύματα κλπ συμβάλλει στην υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, στην καταστροφή των θαλάσσιων οικοτόπων και υπονομεύει επίσης οικολογικές λειτουργίες των παραλιών όπως την προστασία της βιοποικιλότητας.

Β) Διάβρωση και απώλεια οικοτόπων

Η αυξημένη τουριστική κυκλοφορία και η κατασκευή τουριστικών υποδομών επιταχύνουν επίσης τη διάβρωση των ακτών. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Hall (2001) για τους αμμόλοφους, η καταστροφή τους κάνει τις παράκτιες περιοχές πιο ευάλωτες σε φυσικές καταστροφές όπως οι καταιγίδες και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Αυτή η διάβρωση δεν απειλεί μόνο την άγρια ​​ζωή αλλά και τις ανθρώπινες κοινότητες οι οποίες εξαρτώνται από αυτά τα οικοσυστήματα για τη διαβίωσή τους.

Γ) Πολιτιστική διάβρωση

Η εμπορευματοποίηση των παραλιών συχνά περιθωριοποιεί  και κατακερματίζει τις ντόπιες κοινωνίες. Τα παραδοσιακά μέσα διαβίωσης, όπως η αλιεία, υπονομεύονται από την τουριστική οικονομία, οδηγώντας σε κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και απώλεια πολιτιστικής κληρονομιάς. Καθώς οι παραλίες μετατρέπονται σε εμπορεύματα, τα τοπικά έθιμα και πρακτικές συχνά παραγκωνίζονται υπέρ των δραστηριοτήτων που εξυπηρετούν τις χιλιάδες των τουριστών, με αποτέλεσμα την πολιτιστική ομογενοποίηση.

Δ) Οικονομική ανισότητα

Ενώ ο ήπιος τουρισμός μπορεί να τονώσει τις τοπικές οικονομίες, ο all inclusive υπερτουρισμός που παρατηρείται στην Ελλάδα, αλλά και γενικώς, οδηγεί μαθηματικά σε οικονομική ανισότητα. Τα κέρδη από τον τουρισμό ωφελούν είτε εξωτερικούς επενδυτές και πολυεθνικές εταιρείες, είτε τους «εκλεκτούς» του εγχώριου κεφαλαίου, και όχι τους τοπικούς πληθυσμούς, επιδεινώνοντας με τον τρόπο αυτό τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Αυτή η δυναμική μπορεί επιπλέον να δημιουργήσει εξάρτηση από ασταθείς τουριστικές αγορές και να εκτοπίσει τις παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες.

Προς μια βιώσιμη διαχείριση των παραλιών

Για τον μετριασμό αυτών των αρνητικών επιπτώσεων, είναι απαραίτητο κατά τη γνώμη μας να υιοθετηθούν πρακτικές βιώσιμης διαχείρισης οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στις αρχές των Κοινών. Αυτές περιλαμβάνουν:

Α) Εμπλοκή της κοινότητας

Η ενδυνάμωση των τοπικών κοινοτήτων ώστε να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διαχείριση και τη διακυβέρνηση των παραλιών διασφαλίζει ότι οι γνώσεις και οι ανάγκες τους θα έχουν προτεραιότητα στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η διαχείριση από την κοινότητα – για την κοινότητα οδηγεί σε πιο αποτελεσματικές και πολιτιστικά κατάλληλες στρατηγικές διακυβέρνησης.

Β) Ρύθμιση και επιβολή

Η εφαρμογή αυστηρών κανονισμών για τον έλεγχο του αριθμού των τουριστών, τον περιορισμό των κτηρίων, των ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων κλπ και τη μείωση της ρύπανσης είναι κρίσιμη. Οι αποτελεσματικοί μηχανισμοί επιβολής είναι ζωτικής σημασίας για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης και την προστασία των εύθραυστων οικοσυστημάτων. Οι πολιτικές αυτές, οι οποίες θα λαμβάνουν φυσικά υπόψη τα οικολογικά όρια της εκάστοτε παραλίας και της ευρύτερης περιοχής, θα πρέπει να αποφασίζονται και να εφαρμόζονται από τις ίδιες τις κοινότητες που τις διαχειρίζονται. Όπως υποστηρίζει ο Bollier (2016), τα Κοινά προκύπτουν όταν μια κοινότητα παίρνει την απόφαση να διαχειριστεί έναν πόρο συλλογικά και ρυθμίζει τη δίκαιη πρόσβαση, χρήση και βιωσιμότητά του.

Γ) Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση

Η ευαισθητοποίηση των τουριστών, αλλά και των μόνιμων κατοίκων σχετικά με τις επιπτώσεις του υπερτουρισμού είναι επίσης ζωτικής σημασίας. Οι εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες μπορούν να προωθήσουν υπεύθυνες τουριστικές πρακτικές και να καλλιεργήσουν μια κουλτούρα σεβασμού. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει για παράδειγμα την ενημέρωση των επισκεπτών για την οικολογική και πολιτιστική σημασία των παραλιών που επισκέπτονται.

Μοντέλα βιώσιμου τουρισμού

Η ενθάρρυνση τουριστικών μοντέλων που δίνουν προτεραιότητα στη βιωσιμότητα έναντι του κέρδους είναι απαραίτητη. Ο ήπιος οικολογικός τουρισμός, ο οποίος σχεδιάζεται και ωφελεί την εκάστοτε κοινότητα μπορεί να  προσφέρει μια εναλλακτική λύση η οποία αποφέρει οικονομικά οφέλη διατηρώντας παράλληλα την περιβαλλοντική και πολιτιστική ακεραιότητα. Αυτά τα μοντέλα τουρισμού βασίζονται στον χαμηλότερο αριθμό επισκεπτών και στην πιο ουσιαστική δέσμευση με τις τοπικές κοινότητες και τα οικοσυστήματα.

Για παράδειγμα, στην Τοσκάνη της Ιταλίας, εφαρμόζονται πρακτικές του αγροτουρισμού συνδυάζοντας τις αγροτικές δραστηριότητες με τον τουρισμό και παρέχοντας στους επισκέπτες την εμπειρία της αγροτικής ζωής. Οι επισκέπτες μπορούν να μείνουν σε αγροκτήματα όπου εργάζονται και συμμετέχουν στη συγκομιδή σταφυλιών, μαθαίνουν για την παραγωγή κρασιού και απολαμβάνουν τοπικά τρόφιμα, προωθώντας βιώσιμες γεωργικές πρακτικές και υποστηρίζοντας την τοπική οικονομία.

Ένα ακόμη παράδειγμα, είναι αυτό της Κεράλα στην Ινδία όπου εφαρμόζονται πρωτοβουλίες υπεύθυνου τουρισμού με προγράμματα που περιλαμβάνουν περιηγήσεις στα χωριά, πολιτιστικές παραστάσεις και προώθηση τοπικών χειροτεχνιών. Η Kerala Responsible Tourism Mission Society είναι μια πρωτοβουλία που εργάζεται υπό το Υπουργείο Τουρισμού, για να διαδώσει και να εφαρμόσει τις ιδεολογίες και τις πρωτοβουλίες του υπεύθυνου τουρισμού σε όλη την Πολιτεία.

Φυσικά, οι πρωτοβουλίες αυτές για να είναι πρωτοβουλίες Κοινών, οφείλουν να αναλαμβάνονται από την κοινότητα των «κοινωνών» (commoners) και όχι από εξωτερικές συνιστώσες όπως το κράτος, ή την κεφαλαιοκρατική ελίτ. Στη βάση αυτή, αρχίζει δειλά δειλά να εμφανίζεται μια κίνηση προστατευτισμού από τα κάτω, μια «διπλή κίνηση» δηλαδή με Πολάνυικούς όρους από τη μεριά της κοινωνίας, όπου παρατηρούμε πολίτες να αντιστέκονται στον μαζικό τουρισμό και να ξεκινούν διαμαρτυρίες διεκδικώντας πίσω τις παραλίες τους.

Για παράδειγμα, στην γειτονική και εξίσου καταπονημένη από τον υπερτουρισμό Ισπανία έχουν ξεκινήσει διαμαρτυρίες σε διάφορες περιοχές. Στη Μαγιόρκα δημιουργήθηκε προσφάτως ένα κίνημα κατάληψης των παραλιών από τους κατοίκους, οι οποίοι υπό το σύνθημα «Menys Turisme, Més Vida» (Λιγότερος Τουρισμός, Περισσότερη Ζωή), διαμαρτύρονται για τον υπερτουρισμό. Το ίδιο και στα Κανάρια Νησιά, όπου 50.000 κάτοικοι κατέβηκαν στους δρόμους με σύνθημα «Canarias se agota», δηλαδή τα Κανάρια έχουν εξαντληθεί. Στη Γρανάδα, οι ντόπιοι κινητοποιούνται  για να εκφράσουν τα προβλήματά τους από την εισροή τουριστών, η οποία, όπως ισχυρίζονται, έχει καταστήσει τη γειτονιά τους κάτω από το παλάτι της Αλάμπρα μη κατοικήσιμη.

Συμπέρασμα

Το να ανακτήσουμε τις παραλίες μας και να τις διαχειριστούμε ως Κοινά δεν αποτελεί αυθαιρεσία ή ακαδημαϊκή άσκηση, αλλά μια επείγουσα ανάγκη για τη διασφάλιση της επιβίωσής τους απέναντι στον νεοφιλελεύθερο υπερτουρισμό. Υιοθετώντας μια προσέγγιση που βασίζεται στα Κοινά και στη ρητή συλλογική αυτοθέσμιση, μπορούμε να προστατεύσουμε τις παραλίες και την πολιτιστική ταυτότητα του εκάστοτε τόπου, καθώς και να προωθήσουμε την κοινωνική ισότητα και μια πιο βιώσιμη και δημοκρατική σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης.

Οι κοινότητες πρέπει να βγουν μπροστά και να αναλάβουν την ευθύνη για τη διαχείριση των φυσικών πόρων που τους ανήκουν. Αυτό σημαίνει ότι μέσα από συλλογικές διαδικασίες και δημοκρατικές αποφάσεις, μπορούν – και οφείλουν – να καθορίζουν το πώς αυτοί θα χρησιμοποιούνται και θα προστατεύονται. Με αυτόν τον τρόπο, οι παραλίες δεν αντιμετωπίζονται ως προϊόντα προς εκμετάλλευση, αλλά ως κοινά αγαθά που ανήκουν στην κοινότητα και απαιτούν τη φροντίδα της.

Είναι καιρός να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τη φύση και να δεσμευτούμε για τη διατήρησή της για τις μελλοντικές γενιές. Αυτό όμως δεν γίνεται να επιτευχθεί χωρίς κινητοποίηση από την πλευρά της κοινωνίας. Η διαχείριση των παραλιών ως Κοινά και η υιοθέτηση της ρητής συλλογικής αυτοθέσμισης αποτελούν κεντρικά στοιχεία αυτής της υπόθεσης. Μόνο με τον τρόπο αυτόν μπορούμε να ελπίζουμε στη διατήρηση της φυσικής ομορφιάς και της βιοποικιλότητας, προχωρώντας ταυτόχρονα σε πιο συνεκτικές δίκαιες και δημοκρατικές κοινωνίες.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bollier, D. (2016). Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή.

Bookchin, Μ. (2016). Η Οικολογία της Ελευθερίας: Η Ανάδυση και η Διάλυση της Ιεραρχίας.

Hall, C. M. (2001). Trends in ocean and coastal tourism: the end of the last frontier?. Ocean & coastal management, 44(9-10), 601-618.

Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons: the population problem has no technical solution; it requires a fundamental extension in morality. Science, 162(3859), 1243-1248.

Harvey, D. (2006). Ο Νέος Ιμπεριαλισμός.

Ostrom, Ε. (2002). Η διαχείριση των κοινών πόρων.

Ηλίας Σεκέρης