Το ανέσπερο φως στις αγιογραφίες του θεμελιωτή της ρωσικής αγιογραφίας.

Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη ζωή του θεμελιωτή της ρωσικής αγιογραφίας, του Έλληνα αυτού δάσκαλου της ζωγραφικής. Ο Θεοφάνης προσκλήθηκε στη ρωσική πόλη Νόβγκοροντ,για να εργαστεί ως ζωγράφος -αγιογράφος και έφτασε στη Ρωσία γύρω στα 1370.

Η βυζαντινή τέχνη και αγιογραφία ήταν υπόδειγμα και σημείο αναφοράς για όλες τις ορθόδοξες εκκλησίες, για αυτό και στη Ρωσία συνηθιζόταν να προσκαλούν από το Βυζάντιο λόγιους, μεταφραστές, καλλιγράφους και ζωγράφους.

Τον 14ο αιώνα, όταν ο Θεοφάνης προσκλήθηκε στη Ρωσία, η πόλη Νόβγκοροντ ήταν το μεγαλύτερο πολιτιστικό κέντρο της Ρωσίας. Στα μοναστήρια του Νόβγκοροντ γίνονταν αντιγραφές χειρογράφων και βιβλίων τα οποία διακοσμούνταν με μινιατούρες. Οι καλλιτέχνες -μικρογράφοι διακοσμούσαν τα βιβλία με αφηγηματικές σκηνές και πολλές φορές οι ίδιες οι λέξεις αποτελούσαν μέρος του στολισμού. Η ανέγερση εκκλησιών τις οποίες κοσμούν υπέροχες τοιχογραφίες μαρτυρά τον πλούτο και την ευημερία της πόλης.

Πολύτιμες πληροφορίες για τον ζωγράφο Θεοφάνη, τον επονομαζόμενο Έλληνα συναντάμε σε ένα από τα γραπτά κείμενα της ρωσικής γλώσσας του 15ου αιώνα.

"Είδες ποτέ την εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, όπως την παρουσιάζω στο βιβλίο μου, το Ευαγγέλιο; (...)

Να πώς η πόλη ζωγραφίστηκε στο βιβλίο μου: Όταν ήμουν στη Μόσχα, ζούσε εκεί ένας εξαίρετος σοφός άνθρωπος και φιλόσοφος , δεξιοτέχνης ζωγράφος, ο Θεοφάνης ο Έλληνας. Είναι έμπειρος εικονογράφος και μικρογράφος και ανάμεσα στους αγιογράφους ξεχωριστός ζωγράφος. Αυτός με τα ίδια του τα χέρια, ζωγράφισε περισσότερες από σαράντα διαφορετικές εκκλησίες σε διάφορες πόλεις: στην Κωνσταντινούπολη, στη Χαλκιδόνα, στη Γάλατα, στη Κάφα και στο Νόβγκοροντ. Στη Μόσχα ζωγράφισε τρεις εκκλησίες: Το ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, τον ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και έναν ακόμα (...).

(Αποσπάσματα από την επιστολή του Επιφάνιου του Σοφού προς τον Κύριλλο της Τβερ)

Στη πόλη Νόβγκοροντ αγιογράφησε τον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην οδό Ιλίν. Η επίδραση που ασκεί η αγιογραφία πάνω στον θεατή είναι ισχυρή. Η φιλοσοφική μίξη των χρωμάτων στα οποία κυριαρχούν η ώχρα και το λευκό έχουν συμβολικό χαρακτήρα. Το άκτιστο φως  στην Ορθοδοξία είναι εσωτερικό και κοσμογονικό.

Ο Χριστός στις αγιογραφίες του Θεοφάνη δεν έχει τη χαρακτηριστική ηρεμία των ρωσικών αγιογραφιών αλλά είναι γεμάτος οργή για τους αμαρτωλούς.

"Αμέσως μόλις περάσεις το κατώφλι του μικρού ναού, σε καθηλώνει η μορφή του Παντοκράτορα Χριστού, που είναι ζωγραφισμένη στο θόλο: από τα ορθάνοικτα μάτια του ακτινοβολούν αστραπές. Η μορφή αυτή φέρνει στη μνήμη μας τα λόγια από την Αγία γραφή: "Διότι ο θεός μας είναι φωτιά που κατακαίει"

(Προς Εβραίους 12,29)
ή "Φωτιά ήρθα να βάλω στη γη (Λουκάς 12,49)

Αυτή η φωτιά είναι δοκιμασία για τον κόσμο, η θεία αυτή φωτιά κρίνει και καίει κάθε ψέμα, χωρίζοντας τη δημιουργία σε φως και σκοτάδι, σε ουράνιο και γήινο, σε άκτιστο, πνευματικό και δημιουργημένο. Η φωτιά είναι σπαθί που διαπερνά τη σάρκα του κόσμου. (Ι.Γιαζίκοβα)

Ο Θεοφάνης ήταν οπαδός της νεοπλατωνικής θεωρίας του ησυχασμού, σύμφωνα με την οποία η προσευχή πρέπει είναι συνεχής και αδιάλειπτη. Οι ησυχαστές αποσύρονταν στην εσωτερική ύπαρξη για να επιτύχουν τη βιωματική γνώση του Θεού. Σύμφωνα με τους ησυχαστές η αδειάληπτη, νοερή προσευχή είναι η μόνη οδός που οδηγεί στον Θεό. Το φως στην ορθοδοξία έχει συμβολικό νόημα. Σε αντίθεση με το φυσικό φως, το θεϊκό φως είναι το αληθινό φως, το οποίο δεν δημιουργήθηκε από τον Θεό αλλά ενυπήρχε σε αυτόν, είναι δηλαδή το άκτιστο φως και δεν γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις. Το ουράνιο, ανέσπερο, άσβεστο φως είναι η αρχαίτυπη ενιαία πηγή φωτός. Για αυτό και στο έργο του Θεοφάνη το φως είναι η ουσιώδης ιδιότητα της θείας φύσης.Το άκτιστο φως πηγάζει από την θεία ουσία και βιώνεται με την επίπονη πνευματική άσκηση και προσευχή. Αν κάποιος  μετέχει της θείας ενεργείας μετατρέπεται σε ένα βαθμό σε φως και βλέπει καθαρά όσα παραμένουν κρυφά σε όλους εκείνους που δεν άγγιξε η θεία χάρις. Η εμπειρία του ακτίστου φωτός προϋποθέτει την υπέρβαση του χρόνου και του χώρου.

"Όταν ζωγράφιζε ή έγραφε κανείς δεν τον είδε να κοιτάζει το πρότυπο, όπως κάνουν οι δικοί μας αγιογράφοι οι οποίοι λόγω της βραδύνοιάς τους κοιτάζουν συνεχώς προσεχτικά το πρότυπο στρέφοντας το βλέμμα πότε στο πρότυπο και πότε στο σχέδιο και είναι σαν να μην ζωγραφίζουν αλλά σαν να κοιτάζουν μόνο το πρότυπο. Αυτός όμως φαινόταν σαν να μην ζωγράφιζε ο ίδιος, αλλά κάποιος άλλος στη θέση του. Με τα χέρια του ζωγράφιζε συμπληρώνοντας τη μορφή, αλλά με τα σοφά του μάτια έβλεπε τη νοούμενη ομορφιά"

(Απόσπασμα από την επιστολή του Επιφάνιου του Σοφού προς τον Κύριλλο της Τβερ)

Ο γεμάτος πάθος τρόπος που ζωγράφιζε και οι έντονες εκφράσεις των μορφών στις εικόνες του μετέφεραν στη Ρωσία μια εντελώς καινούργια εικονογραφική παράδοση. Η εικαστική του γλώσσα ήταν πρωτότυπη και στην παλέτα του υπήρχαν μόνο λίγα χρώματα, το άσπρο και η ώχρα. Το φως που εκπέμπουν οι εικόνες του είναι συμβολικό και είναι το δικό του μοναδικό, προσωπικό ζωγραφικό ύφος.

Γύρω στο 1390 έφυγε από τη πόλη Νόβγκοροντ και εγκαταστάθηκε στη Μόσχα. Η εποχή αυτή ήταν πολύ σημαντική γιατί η Μόσχα εδραίωνε την πρωτοκαθεδρία της σε σχέση με τις άλλες πόλεις κράτη της Ρωσίας. Στη Μόσχα δημιουργήθηκε γύρω του σχολή νέων Ρώσων ζωγράφων.

Ο Θεοφάνης μαζί με τους μαθητές του δούλευαν εντατικά αγιογραφώντας ναούς και διακοσμώντας ιδιωτικές κατοικίες. Η εντατική δουλειά μαζί με την σκέψη και την προσευχή δημιούργησαν μια νέα αντίληψη στη ζωγραφική. Οι πράες μορφές των αγίων της μέχρι τότε ρωσικής σχολής αντικαθίστανται από μορφές γεμάτες ένταση και φως. Τα λευκά φωτίσματα προσδίδουν στη ζωγραφική του ύφος οξύ και διαπεραστικό.

Ο Θεοφάνης και οι μαθητές του για πρώτη φορά δημιουργούν εικονοστάσιο. Το χώρισμα ανάμεσα στο Ιερό βήμα και τον κυρίως ναό στην εικαστική τους γλώσσα είναι η συνάντηση του πνευματικού με  τον ορατό κόσμο.

Θεοφάνης - η φανέρωση του Θεού. Τα βήματά του τον οδήγησαν πολύ μακριά από την πατρίδα του. Μαζί του, στη μακρινή για αυτόν Ρωσία, πήρε την τέχνη των χρωμάτων, το φως στις μορφές και τη φιλοσοφία του ησυχασμού. Στη Ρωσία το όνομα του συνδέθηκε με το εσωτερικό φως των μορφών στις εικόνες του και με τη φανέρωση του θείου φωτός. Στη Ρωσία δεν καταλάβαιναν τη μητρική γλώσσα του Θεοφάνη για αυτό τον ονόμασαν ο Έλληνας, όμως μέχρι σήμερα αισθάνονται στις μορφές των εικόνων του το άσβεστο φως. Το φως αυτό, από τον 14ο αιώνα όπου έζησε επεκτείνεται αέναα μέσα από τις δικές του εικόνες και τις εικόνες των μαθητών του.

Ελένη Τσολιά