Ο πρώτος φιλόλογος της Ρωσίας, ένα φωτεινό πνεύμα σε σκοτεινούς καιρούς.

Η ρωσική φιλολογία, η μελέτη δηλαδή των κειμένων της ρωσικής γλώσσας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική γλώσσα και γραμματεία. Τα πρώτα γραπτά κείμενα στα ρωσικά ανάγονται στον 10ο αιώνα και είναι κυρίως μεταφράσεις από τα ελληνικά. Στους επόμενους αιώνες η ζήτηση χειρογράφων αυξανόταν όλο και περισσότερο και τα μοναστήρια έγιναν κέντρα αντιγραφής χειρογράφων. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης πολλοί Έλληνες λόγιοι κατέφευγαν στην Ιταλία μεταφέροντας μαζί τους πολλά χειρόγραφα. Λόγιοι και ζωγράφοι κατέφθασαν και στη Ρωσία, η οποία ήταν το μόνο χριστιανικό βασίλειο το οποίο δεν ήταν κάτω από τους Οθωμανούς. Η διασπορά αυτή των Βυζαντινών λογίων έφερε άνθιση στη μελέτη και τη διάδοση της ελληνικής γραμματείας, λόγω του ότι γίνονταν πολλές μεταφράσεις κειμένων της αρχαιότητας.

Ο κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης, ο οποίος στον μοναχισμό έλαβε το όνομα Μάξιμος, γεννήθηκε στην Άρτα σε πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια, η οποία του παρείχε τη δυνατότητα να αποκτήσει σπουδαία μόρφωση. Τα πρώτα χρόνια φοίτησε στη γενέτειρά του αλλά αργότερα σπούδασε στην Κέρκυρα και στην Ακαδημία της Φλωρεντίας. Δάσκαλοι του ήταν Έλληνες λόγιοι που είχαν καταφύγει στην Ιταλία μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, αλλά και Ιταλοί φιλόσοφοι και θεολόγοι. Εκεί σπούδασε κλασσική φιλολογία, μελέτησε εις βάθος κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων φιλοσόφων και ποιητών.

Η μελέτη και η μετάφραση των αρχαίων κειμένων απαιτούσε πολύπλευρη γνώση όχι μόνο της Ελληνικής και της Λατινικής γλώσσας και γραμματικής, αλλά και φιλοσοφικές γνώσεις. Η μελέτη και η αντιγραφή των αρχαίων κειμένων αλλά και η συγγραφή χρονικών και συγγραμμάτων ήταν η συνέχιση του έργου των Αλεξανδρινών φιλολόγων και οι απαρχές της επιστήμης της φιλολογίας.

Ο Μιχαήλ Τριβώλης ήταν άνθρωπος βαθιά θρησκευόμενος για αυτό το 1505 έγινε μοναχός στο Άγιον όρος, στο μοναστήρι του Βατοπεδίου, όπου και έλαβε το όνομα Μάξιμος.

Το ρωσικό βασίλειο ήταν το μόνο ορθόδοξο βασίλειο, το οποίο δεν ζούσε υπό αλλόδοξη κυριαρχία, για αυτό και συχνά ζητούσε από τα μεγάλα μοναστήρια του Αγίου Όρους πνευματική καθοδήγηση.

Ο Μέγας Δούκας της Μόσχας, Βασίλειος Γ', ο οποίος ήταν γιός της Σοφίας Παλαιολόγου, ζήτησε από το μοναστήρι του Βατοπεδίου, να στείλει στη Μόσχα κάποιο μορφωμένο μοναχό για να διορθώσει τυχόν λάθη στις παλιές μεταφράσεις αλλά και να μεταφράσει και άλλα κείμενα. Το μοναστήρι γνωρίζοντας την πολύπλευρη μόρφωση του Μάξιμου τον έστειλε  στη Μόσχα.

Ο Μάξιμος έφτασε στη Μόσχα το 1518 όπου του ζητήθηκε από τον Βασίλειο Γ' να ταξινομήσει τα ελληνικά χειρόγραφα, να μεταφράσει κάποια από αυτά και να διορθώσει τυχόν λάθη στις παλιές μεταφράσεις. Λέγεται, ότι ο Μάξιμος θαύμασε τη συλλογή αυτή και είπε ότι τόσο πλούσια και σημαντική συλλογή δεν υπάρχει ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Ιταλία, όπου φυλάσσονται πολλά χειρόγραφα τα οποία φυγαδεύτηκαν από τις περιοχές που έπεσαν στα χέρια των Οθωμανών.

Ο Μάξιμος, ο οποίος στη Ρωσία πήρε το προσωνύμιο ο Έλληνας, άρχισε να εργάζεται με ζήλο, ταξινομώντας, μεταφράζοντας, αλλά και μελετώντας πιο παλιές μεταφράσεις. Οι βαθιές φιλολογικές γνώσεις του, του επέτρεπαν να διακρίνει αρκετά λάθη και ανακρίβειες στις πιο παλιές μεταφράσεις. Δημιούργησε γύρω του σχολή από μαθητές-μοναχούς, μεταφραστές και αντιγραφείς. Ο Μάξιμος μοιραζόταν με τους μαθητές του τις γνώσεις του για την ελληνική γραμματική και για τη μελέτη των αρχαίων κειμένων.

Θεωρούσε ότι η γραμματική είναι μέρος της φιλοσοφίας και διέκρινε την πολυσημία των λέξεων λόγω του διαφορετικού ιδεολογικού τους περιεχομένου. Δίδασκε στους μαθητές του ότι για να μπορούν να μεταφράζουν θα έπρεπε να έχουν άριστη γνώση όχι μόνο της ελληνικής γλώσσας αλλά και της ποιητικής, της ρητορικής και της φιλοσοφίας. Οι διορθώσεις δεν άργησαν να δημιουργήσουν τις πρώτες προστριβές.

Ο Μάξιμος ο Έλληνας ήρθε σε ρίξη με ένα μεγάλο μέρος του ρωσικού ιερατείου γιατί θεωρούσε ότι οι Ρώσοι μητροπολίτες έπρεπε να ευλογούνται από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Διαφώνησε επίσης και στο θέμα της μοναστικής γαιοκτησίας. Η κριτική του σε αυτή την πρακτική, την οποία θεωρούσε εμπόδιο για μια ενάρετη ζωή, έφεραν τη τελική ρίξη με τον ανώτερο κλήρο.

Ο Μάξιμος δεν δίστασε να διαφωνήσει και με τον ίδιο τον ηγεμόνα, τον Βασίλειο Γ', όταν αυτός θέλησε να χωρίσει τη σύζυγό του και να ξαναπαντρευτεί. Ο Μάξιμος ο Έλληνας φυλακίστηκε με την κατηγορία του αιρετικού και παρέμεινε στη φυλακή για 26 ολόκληρα χρόνια.

Η φήμη του όμως ως ανθρώπου πολύπλευρα μορφωμένου με φιλοσοφικές γνώσεις ήταν τόσο μεγάλη που του επέτρεψαν να έχει μαζί του τη γραφίδα του. Η γραφίδα του τον κράτησε ζωντανό. Συνέχισε να εργάζεται ακατάπαυστα,να μεταφράζει και να συγγράφει.

Λέγεται, ότι πήγαιναν πολλοί άνθρωποι στη φυλακή για να συμβουλευτούν τον σοφό Έλληνα,  ανάμεσά τους και ο ίδιος ο Βασίλειος Γ', ο οποίος είχε διατάξει τη φυλάκισή του. Ο Μάξιμος ο Έλληνας ζήτησε πολλές φορές να του επιτραπεί να επιστρέψει στο Άγιον όρος, κάτι τέτοιο όμως δεν του επιτράπηκε ποτέ.

Τον Βασιλείο Γ', στο θρόνο διαδέχθηκε ο γιος του Ιβάν Δ, ο οποίος μετέπειτα έγινε γνωστός με το προσωνύμιο Τρομερός. Ο Ιβάν ο Τρομερός  ήταν φιλομαθής και πολυμαθέστατος. Λέγεται ότι αυτός κληρονόμησε τη βιβλιοθήκη της γιαγιάς του, της Σοφίας Παλαιολόγου και για αυτό γνώριζε και εκτιμούσε το έργο του Μάξιμου. Όταν κατόπιν διαταγής του Ιβάν του Τρομερου, ο Μάξιμος αποφυλακίστηκε ήταν  ήταν ήδη 83 ετών.

Η επίδραση του φιλολογικού του έργου ήταν τεράστια για την εξέλιξη της ρωσικής φιλολογίας και μελέτης των κειμένων. Συνέγραψε μία σειρά από πραγματείες για τη γραμματική της ρωσικής γλώσσας αλλά και για τη θεωρία της γραμματικής επιστήμης, βάζοντας έτσι τα θεμέλια για την επιστημονική μελέτη της γραμματικής. Συνέγραψε επίσης σημαντικά λεξικολογικά έργα και συγγράμματα εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, πολεμώντας την αστρολογία και τις δεισιδαιμονίες.

Το 1989 ανακηρύχθηκε άγιος της Ορθόδοξης ρωσικής εκκλησίας.

Ο Μάξιμος ο Έλληνας ήταν πνεύμα φωτεινό με πολλές φιλοσοφικές και φιλολογικές αναζητήσεις είχε λαμπρές ιδέες, έζησε όμως σε  καιρους σκοτεινούς. Οι Ρώσοι φιλόλογοι εκτιμούν το μεταφραστικό του έργο και τις πρωτοποριακές,επιστημονικές θεωρίες του για τη μετάφραση και τη γραμματική.

Τρέφουν μεγάλο σεβασμό για το ψυχικό του σθένος,την τόλμη του και τον καθαρό λόγο που άρθρωσε ακόμη και μπροστά στον ηγεμόνα, αν και γνώριζε ότι αυτό θα του στερούσε την ελευθερία του και την επιστροφή στην πατρίδα του. Οι Ρώσοι φιλόλογοι θεωρούν ότι ο Μάξιμος ήταν μεν Έλληνας στην καταγωγή, ήταν όμως ο πρώτος Ρώσος φιλόλογος και διανοούμενος.

Ελένη Τσολιά