3 Ιανουαρίου: Ημέρα της ξύλινης ρωσικής κούκλας "Ματριόσκα"

Η ιδέα μιας πολυεπίπεδης κούκλας που μια μεγαλύτερη περιέχει μια μικρότερη κι εκείνη με την σειρά της μια πιο μικρή, δημιουργώντας έτσι μια σειρά από κούκλες που φωλιάζουν η μία μέσα στην άλλη, έφτασε στην Ρωσία από την Ιαπωνία στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Ήταν ένα σουβενίρ από την Ιαπωνία που παρίστανε έναν Ιάπωνα γέροντα μοναχό, τον Φουκουράμα. Οι επτά φιγούρες του συμβόλιζαν τις επτά θεότητες της ευτυχίας της Ιαπωνικής μυθολογίας. Την κούκλα αυτή έφερε από ένα ταξίδι της στην Ιαπωνία η Ελιζαβέτα Μάμαντοβα,σύζυγος του Σάββα Μάμαντοβ. Ο Σάββα Μάμαντοβ άνθρωπος πολύ μορφωμένος και βαθιά καλλιεργημένος, ήταν  πλούσιος βιομήχανος και μαικήνας, βοηθούσε με πολλούς τρόπους τους νέους καλλιτέχνες. Στο σπίτι της οικογένειας Μάμαντοβ στην Μόσχα υπήρχε θέατρο όπερας όπου νέοι άγνωστοι καλλιτέχνες είχαν την ευκαιρία να δείξουν το ταλέντο τους. Στο αγρόκτημα της οικογένειας στο Αμπράμτσεβο, κοντά στην Μόσχα, υπήρχε εργαστήριο και μια μικρή βιοτεχνία όπου εργάζονταν καλλιτέχνες, χειροτέχνες.

Το εργαστήριο αυτό, αλλά και το σπίτι της οικογένειας Μάμαντοβ ήταν χώρος συνάντησης ανθρώπων της τέχνης :μουσικών, τραγουδιστών και ζωγράφων. Οι καλλιτέχνες γνωρίζονταν μεταξύ τους, συζητούσαν, αντάλλαζαν απόψεις, επηρέαζαν ο ένας τον άλλον. Στο κύκλο αυτών των καλλιτεχνών διαμορφώθηκε η ρωσική εκδοχή του κινήματος του ρομαντισμού που αργότερα ονομάστηκε  "νέο ρωσικό στυλ" με την χαρακτηριστική για το ρομαντικό κίνημα φιλοπατρία. Οι καλλιτέχνες εμπνέονταν από τα διακοσμητικά θέματα, τα μοτίβα και τα χρώματα της Ρωσικής λαϊκής τέχνης. Οι γιορτινές φορεσιές, τα  καλύμματα της κεφαλής, τα σάλια, τα μαντίλια και οι σκούφοι αλλά και η διακόσμηση των αγροτικών σπιτιών ήταν για αυτούς η ίδια η πατρίδα, ο ακρογωνιαίος λίθος που κρατά μέσα στο κρυφό κοίλωμά του φως και εικόνες. Έβλεπαν τον κόσμο και την φύση μέσα από την λαϊκή τέχνη. Το φίλτρο αυτό τους  αποκάλυπτε ένα κόσμο πολύχρωμο και πολύβουο. Τα χρώματα στις παραδοσιακές γιορτινές φορεσιές είναι ζωηρά και τα μοτίβα ζωντανά.

Η επιστροφή στις ρίζες, στην παράδοση ήταν για την σχολή αυτή το εφαλτήριο αίσθημα. Το γενέθλιο περιβάλλον, η ρωσική φύση, η ρωσική παράδοση με τα λαϊκά παραμύθια και τα τραγούδια, με τις πολύχρωμες λαϊκές φορεσιές ήταν για την σχολή αυτή ο θύλακας, η πρώτη ύλη που μεταμορφώνεται σε τέχνη. Η νοσταλγία της αδύνατης επιστροφής στην ρομαντική πατρίδα, σε ό, τι  πιο πολύτιμο, ακριβό έχει το παρελθόν, η ομορφιά της άυλης αυτής περιουσίας, τα παράθυρο του παρελθόντος χρόνου ήταν η ουσία της τέχνης τους. Στα έργα τους παρίσταναν τη φύση, τα ποτάμια κάποτε ηλιόλουστα και κάποτε παγωμένα, τις εκκλησίες με τους κρεμμυδώτους πολύχρωμους  θόλους, τους δρόμους που βγάζουν στο χωριό, την αταραξία μιας παγωμένης νύχτας την  χαμηλή χλόη ή τις πανύψηλες, λιγερές σημύδες και τα γεισώματα των ξύλινων σπιτιών  των χωρικών. 

Στο εργαστήριο αυτό της οικογένειας Μάμαντοβ δούλευε και ο Σεργκέι Μαλιούτκιν. Ο Σ. Μαλιούτκιν ήταν ζωγράφος, σκηνογράφος και ξυλογλύπτης. Βρήκε την ιδέα της ξύλινης κούκλας ενδιαφέρουσα, η δε τελειοποίηση του τόρνου ήταν μια ευτυχής συγκυρία γιατί έδινε την ευκαιρία στους χειροτέχνες να επεξεργάζονται το ξύλο με σχετική ευκολία δίνοντας του λεία επιφάνεια και όποιο σχήμα επιθυμούσαν. Αξιοποιώντας τον τόρνο ο Σ. Μαλιούτκιν σκέφτηκε να σχεδιάσει μια  παρόμοια με την ιαπωνική κούκλα που θα είναι παιδικό παιχνίδι και θα παριστάνει ένα κοριτσάκι και ένα αγοράκι που θα εναλλάσσονται, διακοσμώντας τα με ρωσικά λαϊκά μοτίβα. 

Με την πάροδο του χρόνου επικράτησε η μορφή της νεαρής χωριατοπούλας που είναι ντυμένη με παραδοσιακή φορεσιά. Της δόθηκε το όνομα Ματριόνα, με το υποκοριστικό Ματριόσκα, που ήταν ένα πολύ συνηθισμένο και χαρακτηριστικό όνομα χωριατοπούλας. Η αρχική ιδέα ήταν οι κούκλες να φοράνε λαϊκές στολές από διάφορες περιοχές της Ρωσίας και στην ποδιά τους να είναι ζωγραφισμένα τοπία της ρωσικής φύσης και σκηνές από τα λαϊκά παραμύθια.

Το 1900 η Ματριοσκά, το καινούργιο αυτό παιδικό παιχνίδι έλαβε μέρος στην διεθνή έκθεση που γινόταν στο Παρίσι, όπου και διακρίθηκε. Με την πάροδο του χρόνου έγινε πολύ δημοφιλής στο εξωτερικό αλλά και στην ίδια την Ρωσία. Πολύ αργότερα, την δεκαετία του 90 οι καλλιτέχνες άρχισαν να διακοσμούν κούκλες που παριστάνουν και πολλές φορές διακωμωδούν πολιτικά πρόσωπα. 

Το Ευρωπαϊκό κίνημα  του ρομαντισμού, με την Ρωσική εκδοχή του, "νέο ρωσικό στυλ" , συνάντησε στην Ρωσία την Ιαπωνική κούκλα, ίσως γιατί ο πολιτισμός δεν είναι ποτέ χώρος ερμητικά κλειστός. Τα πολιτισμικά αγαθά δεν έχουν στεγανά, ταξιδεύουν, περνώντας από τον ένα γεωγραφικό χώρο στον άλλο κι από το ένα πολιτιστικό περιβάλλον στο άλλο. Στο καινούργιο περιβάλλον αφού εμποτιστούν με καινούργια, μέχρι πρότινος ξένα βιώματα, με άλλες ιδέες, και χρώματα μετατρέπονται, μετουσιώνονται σε κάτι νέο που αποτελεί την αφετηρία μιας καινούργιας παράδοσης. 

Η Ματριόσκα, μέσα σε μόνο 150 χρόνια, χάριν στο ταλέντο και την ευφυΐα του δημιουργού της κατάφερε να γίνει ένα από τα σύμβολα της Ρωσίας.

Ελένη Τσολιά