Οι Κοζάκοι είναι μια ιδιαίτερη εθνο-πολιτιστική ομάδα νοτίων Σλάβων Ουκρανών και Ρώσων που στις τάξεις τους είχαν ενσωματώσει και πολλούς άλλους ανθρώπους διαφόρων εθνοτικών προελεύσεων, όπως για παράδειγμα Τατάρους, Τσετσένους και Οσετίνους, υιοθετώντας και πολλά από τα δικά τους ήθη και έθιμα. Οι πρώτες αναφορές για τους Κοζάκους γίνονται σε γραπτά κείμενα από το 15 ο αιώνα. Φυγάδες, διωγμένοι από τις κοινότητές τους είτε γιατί διέπραξαν κάποιο έγκλημα είτε γιατί ήταν ανυπότακτοι κρύβονταν σε απομακρυσμένες περιοχές. Μαζί τους ενώθηκαν και οι παλαιοί πιστοί αυτοί που εξορίστηκαν γιατί αρνήθηκαν να δεχθούν τις αλλαγές στο τελετουργικό που επέβαλε ο Πατριάρχης Νίκων το 1665.

Με τα χρόνια οργανώθηκαν σε αυτοδιοικούμενες κοινότητες με δικούς τους άγραφους νόμους και συνήθειες, ήθη και έθιμα, πολλά από τα οποία ήταν επηρεασμένα από τα ήθη και τα έθιμα άλλων γειτονικών εθνοτικών ομάδων. Τραχείς και αδίστακτοι καθώς ήταν γαλουχούσαν τα παιδιά τους από πολύ νωρίς να γίνονται δεινοί ιππείς και πολεμιστές. Σε καιρό πολέμου διοικούνταν από  αταμάνους αλλά σε  καιρό ειρήνης ήταν ίσιοι μεταξύ τους. Κατοικούσαν συνήθως σε όχθες ποταμών και ζούσαν από το ψάρεμα, το κυνήγι αλλά και από τα λάφυρα που άρπαζαν από  γειτονικούς λαούς μετά από επιδρομές και κλοπές.

"Αν θες να είσαι παλληκάρι, να είσαι ντζιγίτ κι όχι μουζίκος! (σημ. Ρώσος χωρικός). Γιατί για να αγοράσει κανένας άλογο δεν χρειάζεται καμιά ξεχωριστή ικανότητα. Κι ένας μουζίκος μπορεί να το κάνει, φτάνει να έχει λεφτά. Μετράει τα λεφτά και το αγοράζει. Μα άλλο πράγμα είναι να το πάρει παληκαρίσια με το χέρι του.(..) Τις προάλλες πήγαμε σε ένα Τσετσένικο χωριό. Ο Γιρει-χαν λοιπόν, ένας από τους προύχοντες, μας πρότεινε να πάμε στη Ναγάι να κλέψουμε άλογα.

(Λέων Τολστόι "Κοζάκοι" )

Οι Κοζάκοι πολεμοχαρείς καθώς ήταν βρίσκονταν συνεχώς σε εμπόλεμη κατάσταση με τα γειτονικά κράτη και φυλές θεωρώντας τον εαυτό τους υπερασπιστή της ορθόδοξης πίστης.

"Πάντα ακούραστος κι ανήσυχος (σημ. ο Ταράς Μπούλπα), θεωρούσε τον εαυτό του νόμιμο υπερασπιστή της ορθοδοξίας. Με το έτσι θέλω και με δική του πρωτοβουλία έμπαινε στα χωριά όπου τύχαινε να ακουστούν παράπονα για την καταπίεση των ενοικιαστών και για την επιβολή νέων φόρων που έπρεπε να πληρώσει το κάθε σπίτι. (...) Το είχε βάλει κανόνα στον εαυτό του πως υπήρχαν τρεις περιπτώσεις όπου έπρεπε να τραβάει πάντα το σπαθί του, δηλαδή: όταν οι Πολωνοί φοροεισπράκτορες τύχαινε να μη δείξουν σεβασμό στους δημογέροντες (...) όταν τύχαινε να χλευάσουν την ορθοδοξία και δε σεβάστηκαν το νόμο των προπάππων και τέλος, όταν οι εχθροί ήταν μουσουλμάνοι και Τούρκοι· ενάντια σε αυτούς ο Μπούλπα πίστευε πως επιτρέπεται να σηκώσει το όπλο σε οποιαδήποτε περίπτωση προς δόξαν της χριστιανοσύνης"

( Νικολάι Γκόγκολ " Ταράς Μπούλπα" )

Οι Ρώσοι τσάροι κατά καιρούς χρησιμοποιούσαν τους Κοζάκους ως συνοριακούς φύλακες για να προστατεύουν τα σύνορα, τους εμπορικούς δρόμους και σταθμούς από επιδρομές αλλά και για αστυνόμευση στο εσωτερικό. Ζούσαν όμως σε απομονωμένους θύλακες και ήταν ανεξάρτητοι από το κεντρικό κράτος και αποξενωμένοι από τους πληθυσμούς με τους οποίους γειτνίαζαν.

Οι πιο γνωστές ομάδες Κοζάκων είναι οι Κοζάκοι των Ουραλίων,  του Ζαπαρόζιε,  του Ντον και αυτοί του ποταμού Τιέριεκ στον Καύκασο.

Οι σχέσεις τους με το οργανωμένο κράτος και τον τσάρο δεν ήταν ποτέ σταθερές. Κάποτε δήλωναν πίστη στον τσάρο αλλά πολλές φορές στασίαζαν. Είναι γνωστές επιστολές του σουλτάνου που ζητούσε από τους τσάρους να συγκρατήσουν τις ληστρικές επιθέσεις των Κοζάκων αλλά οι τσάροι απαντούσαν ότι οι Κοζάκοι δεν ορκίζονται πίστη στον τσάρο και ζουν και δρουν όπως σε αυτούς αρέσει.

Τον 17ο και τον 18ο αιώνα έγιναν πολλές αιματηρές εξεγέρσεις των Κοζάκων ενάντια στους Ρώσους αυτοκράτορες. Η πιο σημαντική  εξέγερση ήταν αυτή του κοζάκου Εμιλιάν Πουγκατσόβ. Επί βασιλείας της Αικατερίνης Β' ισχυρίστηκε ότι είναι ο αυτοκράτορας Πέτρος Γ', σύζυγος της Αικατερίνης Β' και νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Παρόλο που όλοι γνώριζαν ότι ο Πέτρος Γ' δολοφονήθηκε, εντούτοις κάποιοι πίστεψαν ότι ο τσάρος κατάφερε να διαφύγει και ήταν ζωντανός. Άλλοι πάλι ήξεραν την αλήθεια, ότι δηλαδή ο Εμιλιάν Πουγκατσόβ δεν ήταν παρά ένας Κοζάκος, η ζωή τους όμως ήταν αφόρητα δύσκολη λόγω της βαριάς φορολογίας και για αυτό προσχώρησαν στο στρατό του στασιαστή.

Η Αικατερίνη Β' κατάφερε να υποτάξει τους εξεγερμένους και να τους τιμωρήσει σκληρά και παραδειγματικά. Κατόπιν διαταγής της ο ποταμός Γιάικ, από όπου ξεκίνησε η ανταρσία , μετονομάστηκε σε Ουράλη, για να μην θυμίζει πια ούτε τις φρικαλεότητες των εξεγερμένων, ούτε και τον τρόμο τον δικό της και του περίγυρού της που θα μπορούσαν να βρεθούν φρικτά δολοφονημένοι από το εξαγριωμένο πλήθος.

 "Εντέλει οι αντάρτες εισέβαλαν στα ερείπια που κάπνιζαν. Οι διοικητές συνελήφθησαν. Αποκεφάλισαν τον Μπιλόβ και τον Ελάγκιν, άνθρωπο χοντρό, αυτοί οι κακούργοι έβγαλαν το λίπος για να το βάζουν στις πληγές τους. Διαμέλισαν τη γυναίκα του, ενώ την κόρη του, (...) την οδήγησαν στον νικητή την ώρα που εκτελούσαν τους γονείς της. Ο Πουγκατσόβ έμεινε άναυδος από την ομορφιά της και πήρε τη δυστυχισμένη για παλλακίδα του (...) Κρέμασαν όλους τους αξιωματικούς. Τους Μπασκίρους και μερικούς στρατιώτες τους οδήγησαν στα χωράφια, όπου τους πυροβόλησαν με καραμπίνες. (Αλεξάντρ Πούσκιν " Η ιστορία του Πουγκατσόβ ")

Όταν ο Ναπολέοντας, το 1812 επιτέθηκε στη Ρωσία οι Κοζάκοι έλαβαν μέρος στον πόλεμο, αναπτύσσοντας τακτικές ανταρτοπόλεμου στις κατεχόμενες από τους Γάλλους περιοχές. Έμπειροι καθώς ήταν στις ενέδρες πραγματοποιούσαν αιφνίδιες επιθέσεις στις γραμμές ανεφοδιασμού των Γάλλων.Αυτή ήταν η πρώτη φορά που οι δυτικό Ευρωπαίοι έρχονταν σε επαφή με τους Κοζάκους.

Τον 19ο αιώνα η ρωσική αυτοκρατορία ασκούσε πιέσεις στους Κοζάκους για να περιορίσουν την αυτοδιάθεσή τους. Με το καιρό κατάφερε να αποκτήσει έλεγχο στους θύλακές τους ανταποδίδοντάς τους το με προνόμια. Οι Κοζάκοι μπήκαν στην υπηρεσία του τσάρου ασκώντας καθήκοντα αστυνόμευσης. Αδίστακτοι, πολεμόχαροι αλλά και μεγαλόπρεποι πάνω στα πανέμορφα άλογά τους έγιναν ο φόβος και ο τρόμος του λαού κάθε φορά που ο τσάρος τους καλούσε για να καταπνίξουν λαϊκές εξεγέρσεις. Οι Κοζάκοι υπηρετούσαν το τσαρικό καθεστώς τόσο μέσα στην αυτοκρατορία αστυνομεύοντας όσο και  εκτός συμμετέχοντας σε πολέμους. Ο τσάρος υπολόγιζε πολύ στην υποστήριξη από τις δυνάμεις των ατρόμητων Κοζάκων. Όταν κατα την διάρκεια της επανάστασης του 1917 κάποια από τα συντάγματα  των Κοζάκων της Αγίας Πετρούπολης προσχώρησαν στην επανάσταση το ψυχολογικό κυρίως πλήγμα για τον τελευταίο τσάρο Νικόλαο Β' ήταν τεράστιο.

"Και ύστερα από λίγο, από το βάθος του δρόμου ακούει η Άννα ένα ρυθμικό τριποδισμό, όχι από τρομαγμένα άλογα, αλλά γοργό και θριαμβευτικό, όλο κοντύτερα και κοντύτερα, τον τριποδισμό των πύρινων αλόγων του Ντον. Τα πρώτα αποσπάσματα της μεραρχίας του Ταμάν μπαίνανε μέσα στην πόλη. Ρίζωσε η Άννα εκεί που στέκουνταν, πιάστηκε η λαλιά της. Περνούν μπροστά της οι Κοζάκοι οι καβαλάρηδες, αλαφροκαθισμένοι πάνω στις αψηλές κοζάκικες σέλες τους (...) Ήρεμοι, επιβλητικοί, λες και γυρίζανε ξενυχτισμένοι από γάμο. Στάθηκε η Άννα ακίνητη, και όταν κατάλαβε τι είχε γίνει, πετιέται έξω, κουνεί τα χέρια και ξεφωνίζει με όλη της τη δύναμη :_Ζήτωωω! "

( Μαρία Ιορδανίδου" Διακοπές στον Καύκασο ")

Η ίδια η λέξη Κοζάκος, που στα ρωσικά είναι казак (καζάκ), είναι ταταρικής προέλευσης και σημαίνει ελεύθερος, ανεξάρτητος και ανυπότακτος.

Έτσι ένιωθαν οι Κοζάκοι όταν κάλπαζαν ελεύθεροι, περήφανοι και απροσκύνητοι πολεμιστές μέσα στην ατελείωτη και πανέμορφη στέπα. Αγέρωχοι πολεμιστές και γλεντοκόποι καθώς ήταν, έχουν τη δική τους μουσική και τραγούδια. Ο πασίγνωστος χορός και η μουσική καζατσιόκ που σημαίνει μικρός, νεαρός Κοζάκος με τις λεβέντικες φιγούρες και τους χορευτές που πετάνε στον αέρα κραδαίνοντας τα σπαθιά τους που παίρνουν φωτιά, ταυτίστηκε με τις απέραντες στέπες της Ρωσίας που είναι γεμάτες κινδύνους, περιπέτειες και ελευθερία.

Ελένη Τσολιά