Τσάρος Πασών των Ρωσιών

Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς ήταν εγγονός της Σοφίας Παλαιολόγου και ήταν πολύ περήφανος για το αίμα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων που κυλούσε στις φλέβες του. Ο Ιβάν, ο ανήλικος διάδοχος, έμεινε ορφανός σε πολύ μικρή ηλικία· τον ανέθρεψαν αυλικοί και ευγενείς μέσα σε μια συνεχή διαμάχη για την εξουσία. Οι ευγενείς, δολοπλοκώντας και δολοφονώντας τον δίδαξαν την πανουργία και την νοσηρή καχυποψία. Ο Ιβάν δεν κατάφερε να απελευθερωθεί  ποτέ από το φόβο αυτό, σε όλη του τη ζωή  τριγυρνούσε  σε ένα κόσμο γεμάτο επικίνδυνες, τρομακτικές σκιές.

Ο Ιβάν στέφθηκε από το μητροπολίτη της Μόσχας, όχι απλά και μόνο Μεγάλος πρίγκιπας όπως ο πατέρας του, αλλά Τσάρος Πασών των Ρωσιών. Με τον τίτλο τσάρος, που ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη Καίσαρ, μέχρι τότε αποκαλούσαν το Βυζαντινό αυτοκράτορα και τον πανίσχυρο εχθρό της Ρωσίας, τον χάνο των Τατάρων. Ο Ιβάν δεν ήταν ένας ακόμα πρίγκιπας στη φεουδαρχικά κατακερματισμένη Ρωσία· ήταν ο πρώτος παντοδύναμος τσάρος. Δεν ήταν μόνο κοσμικός άρχοντας αλλά και ελέω Θεού μονάρχης, απεσταλμένος του Θεού στη γη για να υλοποιεί το θέλημά του. Είχε δηλαδή, το θεϊκό χρίσμα των βασιλέων που ήταν την εποχή εκείνη ευρέως αποδεκτό στη Δύση, αλλά κάτι εντελώς καινούργιο για τη Ρωσία. Ο τσάρος κατείχε απόλυτη όχι μόνο κοσμική  αλλά και θρησκευτική εξουσία.

Οι Βογιάροι, η παλαιά αριστοκρατία, δεν ήταν καθόλου πρόθυμοι να χάσουν την εξουσία που μέχρι τότε κατείχαν και να την παραχωρήσουν σε ένα  μόνο μονάρχη. Το διοικητικό σώμα "Οπρίτσινα"  ήταν η σκληρή, ανελέητη απάντηση του συγκεντρωτικού  κράτους προς τις φωνές που αμφισβητούσαν τον ελέω θεού μονάρχη. Ο πρίτσινα, από την λέξη  " όπριτς (опричь) που στα ρωσικά της εποχής εκείνης σήμαινε  ιδιαίτερος, ήταν η φρουρά του τσάρου που είχε καθήκον να επιβάλλει τη βούληση του τσάρου δια πυρός και σιδήρου. Η μυστική αυτή αστυνομία ήταν αμείλικτη, πραγματοποιούσε διώξεις και τιμωρούσε όποιον δεν ήταν ευχαριστημένος με τον τσάρο. Μέσα από το σύστημα αυτό της κρατικής τρομοκρατίας και των εκτάκτων μέτρων, η  απόλυτη εξουσία του μονάρχη σταθεροποιήθηκε και ο τσάρος έθεσε τις βάσεις του κρατικού συγκεντρωτικού συστήματος. Δημιούργησε όργανα κρατικής διοίκησης, Πρικάζι (приказы), έτσι ονομάζονταν τα όργανα αυτά, που σήμερα θα ονομάζαμε υπουργεία. Είχαν εξουσία σε όλη την επικράτεια, εξασφαλίζοντας έτσι καλή ρύθμιση των κρατικών υποθέσεων και δημιουργώντας αίσθημα ενότητας σε όλη την χώρα.

Οργάνωσε επίσης σώμα μόνιμου στρατού που ξεχώριζε από τους υπόλοιπους πολίτες φορώντας ειδική στολή και αποτελείτο από χωρικούς αλλά και κατοίκους των πόλεων που υπηρετούσαν ισόβια ακόμα και σε εποχές ειρήνης.

Το σημαντικότερο όμως επίτευγμα  του ήταν η απαλλαγή από την απειλή των Τατάρο-Μογγόλων, από τις ληστρικές  επιδρομές τους και το φόρο υποτελείας που πλήρωναν τα ρωσικά βασίλεια, καθώς και η προσάρτηση στη Ρωσία του Καζάν, του Άστραχαν και της Σιβηρίας. Ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι με φόντο τον κοινό εχθρό η Ρωσία που ήταν κατακερματισμένη σε ανεξάρτητες, εχθρικές μεταξύ τους πόλεις, ενώθηκε σε ένα μεγάλο και ισχυρό βασίλειο και άρχισε να δημιουργείται κοινή ρωσική εθνική συνείδηση.

Ιβάν ο Τρομερός, η προσωνυμία αυτή  δόθηκε στο τσάρο Ιβάν Βασίλιεβιτς πολύ αργότερα. Στη ρωσική γλώσσα στη λέξη γκρόσνι (грозный), που στα ελληνικά μεταφράστηκε "τρομερός", εμπεριέχεται η έννοια της απειλής, της σκληρότητας, αλλά και του μεγαλείου. Απειλητικός, μεγαλοπρεπής, επιβλητικός και τρομακτικός. Είναι μια λέξη που αποδίδει με ακρίβεια την σύνθετη, αλλοπρόσαλλη προσωπικότητα του τσάρου που θεωρώντας τον εαυτό του εκπρόσωπο του Θεού στη γη πίστευε ότι όλα επιτρέπονταν. Πολύωρη, ευσεβής εκστατική προσευχή μετά από πολυάριθμες εκτελέσεις πραγματικών και φανταστικών εχθρών. Συνδύαζε τη λαγνεία και τη βιαιότητα με το σεμνό μοναχικό βίο. Άνθρωπος σκληρός και αλλοπρόσαλλος σε μια έκρηξη θυμού σκότωσε τον ίδιο τον γιο του κτυπώντας τον με το σκήπτρο του, γιατί είχε πιστέψει ότι ο γιος και διάδοχός του συνωμοτούσε εναντίον του.

Το όνομά του ταυτίστηκε με τη βία και την απόλυτη, αυταρχική εξουσία. Οι μονάρχες συχνά μεθούν από την απόλυτη εξουσία και κάποιοι, όπως ο Ιβάν Βασίλιεβιτς ο επονομαζόμενος Τρομερός παραλογίζονται, παραφρονούν. Για πολλούς ο πρώτος τσάρος Πασών των Ρωσιών ήταν ένα αιμοσταγές τέρας, ενώ για άλλους ήταν κατακτητής και ο εδραιωτής της ενωμένης, ισχυρής Ρωσίας.

Ελένη Τσολιά