Δημοσιεύτηκε
Παρίσι (1911) από τον Αμερικάνο φωτογράφο Alfred Stieglitz
Προς τα τέλη του 19ου αιώνα η τεχνολογική πρόοδος και η πολιτιστική εξέλιξη που είχε σημειωθεί στην Ευρώπη είχε δημιουργήσει ένα κλίμα ελπίδας και ενθουσιασμού. Παράλληλα όμως η γρήγορη αυτή αλλαγή είχε προβληματίσει τους καλλιτέχνες και διανοούμενους, οι οποίοι εστίαζαν με πεσιμιστικό τρόπο και μελανά χρώματα στις κοινωνικές μεταβολές. Η μοναξιά, η φτώχεια, το έγκλημα, οι αναπηρίες ήταν κάποια στοιχεία που αποτύπωναν πτυχές της πραγματικότητας.
Ο Όσκαρ Κοκόσκα στο βιβλίο του Η ζωή μου αναφέρεται στην ατμόσφαιρα των τελών του 19ου αιώνα λέγοντας: «Μια υπαρξιακή δυστυχία έμοιαζε να κυριεύει ολόκληρο τον κόσμο, ο άνθρωπος ήταν τόσο ευτυχισμένος όσο το χρυσόψαρο στη γυάλα του».
Οι αποτυπώσεις και περιγραφές της αθλιότητας στις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις ήταν πολλές. Το Παρίσι, η πόλη του φωτός και της ελευθερίας, στο έργο του Ράινερ Μαρία Ρίλκε
Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε παρουσιάζεται εκτός από το φωτεινό πρόσωπο της πόλης και το σκοτεινό. Η φτώχεια και οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης πολλών ανθρώπων, η μοναξιά και η απελπισία, η αρρώστια, το θέαμα των αναπήρων και των ζητιάνων. Η παρακμή και η παρουσία του θανάτου απλώνει τα πέπλα της πάνω από την πόλη. Ο ήρωας του έργου στοχάζεται γύρω από κοινωνικά ζητήματα όπως η αδικία, η ανισότητα και η φύση του πολιτισμού και της κοινωνίας. Ο Μάλτε Λάουριντς είναι συνεχώς θεατής του πόνου, οι καταγραφές αυτές είναι προσωπικές εκτιμήσεις του Ρίλκε από την εμπειρία του στο Παρίσι. Η ατμόσφαιρα του θανάτου υπάρχει σε όλα τα έργα του Ρίλκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες καλλιτεχνών για την αρνητική ατμόσφαιρα και το κλίμα παρακμής στο Παρίσι εκείνη την περίοδο.
Ο Στρίντμπεργκ στο έργο του Κόλαση (1897) εκφράζει τις αυταπάτες του για την εμπειρία του στο Παρίσι.
Περιγράφει τις άθλιες όψεις του Παρισιού, τα βρώμικα κανάλια του, τα σκοτεινά σοκάκια, την αίσθηση της ζητιανιάς, τα μακάβρια νοσοκομεία. Χαρακτηρίζει το μέρος ως μια πηγή ηθικών βασανιστηρίων, ένα διαρκές παράδοξο και μια υπερτιμημένη πόλη διασκέδασης.
Η απογοήτευση από την πόλη του φωτός αναφέρεται και στο πρώτο μυθιστόρημα του Έρμαν Έσσε Πήτερ Κάμεντσιντ, ο συγγραφέας ασκεί εντονότατη κριτική στο κλίμα της πόλης, την ματαιοδοξία και την υποκρισία. Ο Έσσε ήταν εναντίον της αστικής και βιομηχανικής κοινωνίας όπως εξελισσόταν στις αρχές του 20ου αιώνα. Η αλλοτρίωση, η μοναξιά και η αποξένωση, στοιχεία του νέου αυτού κόσμου, έκαναν πολλούς πνευματικούς ανθρώπους να αμφισβητήσουν την πρόοδο και την τεχνολογική εξέλιξη.
Οι αρνητικές διαστάσεις της νέας βιομηχανικής κοινωνίας παρουσιάστηκαν και από άλλες μεγαλουπόλεις της Ευρώπης. Σε πολλά κείμενα πόλεις όπως το Λονδίνο, η Βιέννη, το Βερολίνο, οι βιομηχανικές πόλεις του Βελγίου, αποτυπώνονται με ιδιαίτερα δυστοπικό τρόπο και εκφράζουν τη δυσφορία για τον νέο πολιτισμό.
Το πέρασμα στη βιομηχανική εποχή, οι γρήγορες εξελίξεις και οι κοινωνικές συνθήκες που θα οδηγήσουν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο προβλημάτισαν σε βάθος πολλούς στοχαστές. Η επέμβαση του ανθρώπου στη φύση και η απομάκρυνσή του από αυτή θα έφερνε τις πρώτες αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχοσύνθεσή του. Η βαθιά αλλοτρίωση του ατόμου του 20ου αιώνα και ο μετασχηματισμός του απεικονίστηκε στην τέχνη με πολλές μορφές. Η καλλιτεχνική δημιουργία εξέφρασε με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την έλευση της νέας εποχής.
Μια γενικότερη δυσφορία επικρατούσε σε πνευματικούς κύκλους στα τέλη του 19ου αιώνα σχετικά με τη νέα πολιτισμική κατάσταση. Η ανησυχία για τα νέα πολιτισμικά δεδομένα ήταν εμφανής και στα έργα του Τόμας Μαν. Το τέλος μιας εποχής, η πολιτιστική τομή με τις επιπτώσεις της δημιουργούσε μια διαταραχή, η οποία έχρηζε θεραπείας. Η αβεβαιότητα του μέλλοντος και η αμφισημία ήταν στοιχεία της γενικότερης κοινωνικής μελαγχολίας. Η σταθερότητα και η ενότητα είχαν κλονιστεί και η απελπισία ήταν κυρίαρχη σε πολλά έργα της εποχής στον Γερμανόφωνο χώρο.
Οι νέες πολιτισμικές συνθήκες των αρχών του 20ου αιώνα εισήγαγαν έναν τεχνολογικό κόσμο, ο οποίος βοήθησε τον άνθρωπο αλλά την ίδια στιγμή επέφερε και πολλά σοβαρά προβλήματα στην ανθρωπότητα, με την επέμβαση και την καταστροφή της φύσης. Η μοναξιά, η απομόνωση στα αστικά κέντρα σε συνδυασμό με την κοινωνική εκμετάλλευση και την αδικία κάθε μορφής γέννησε την μελαγχολία και την κρίση του συλλογικού γίγνεσθαι.
- Jacques Dugast, Η Πολιτιστική Ζωή στην Ευρώπη, (τέλη 19ου αι. – αρχές 20ου αι.), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2020.
Αναρτήθηκε από:
