Σκόρπια μικρά, πολύχρωμα χωριουδάκια στην εξοχή της Κρήτης κι αυτή την εποχή. Κυψέλες που στεγάζουν την πολύβουη κοινωνία των μελισσών, που τρέφονται από τον πλούτο της κρητικής χλωρίδας και μας χαρίζουν το γεμάτο αρώματα και γλυκύτητα μέλι τους. Τι σημαίνει, όμως, η μέλισσα για τον άνθρωπο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα;

Ένα από πιο πολύτιμα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, όχι μόνον λόγω του υλικού κατασκευής του αλλά και εξαιτίας της σπουδαιότητας του συμβολισμού του, είναι το εξαιρετικής τέχνης «περίαπτον» με τις μέλισσες, που βρέθηκε στη νεκρόπολη των Μαλλίων και χρονολογείται γύρω στα 2000 π. Χ. - 1700 π. Χ. Στην Κνωσό, στην Ελεύθερνα, στη Σαντορίνη και αλλού έχουν, επίσης βρεθεί χρυσά κοσμήματα, αγγεία, χρηστικά αντικείμενα, νομίσματα ή τοιχογραφίες με θέμα τη μέλισσα. Ένδειξη του πόση σημασία είχε η μέλισσα για τον άνθρωπο από την αρχαιότητα, είναι τόσο η ίδια η απεικόνισή της όσο και το υλικό που συχνά χρησιμοποιείται: χρυσός!

Χρυσάφι το προϊόν που παράγει, σε χρώμα, σε γεύση, σε διατροφική αξία. Αυτός ίσως ήταν και ο λόγος που οι Έλληνες, με την πλούσια φαντασία, ενέταξαν στη μυθολογία τους τη Μέλισσα ως Νύμφη και τροφό του Δία. Ο βασιλιάς των θεών μεγάλωσε -πού αλλού;- στην Κρήτη, όπου κατέφυγε η μητέρα του Ρέα για να τον γεννήσει, μακριά από τον Κρόνο, με το μέλι που τον τάιζε η κόρη αυτή του Μελισσέα, του βασιλιά της Κρήτης και άρχοντα των Κουρητών, ενώ η αδελφή της Αμάλθεια του έφερνε το γάλα. Τα εργατικά έντομα στάλαζαν το μέλι τους στο στόμα του μικρού θεού, καθοδηγούμενα από τη Μέλισσα, από την οποία πήραν και το όνομά τους τα υμενόπτερα αυτά. Ο Δίας μεγάλωσε πολύ γρήγορα και έγινε βασιλιάς των θεών του Ολύμπου, φέροντας διάφορα προσωνύμια, ένα από τα οποία ήταν και Μελιττεύς.

Ο Κρόνος, θυμωμένος που ο Δίας κατάφερε να επιβιώσει, τιμώρησε τη Νύμφη που τον έθρεψε, μεταμορφώνοντάς την σε σκουλήκι αλλά ο Δίας,  που αναγνώρισε τον ρόλο της, της έδωσε φτερά και έτσι έγινε το έντομο που όλοι γνωρίζουμε σήμερα με το όνομα αυτό.

Ένας άλλος μύθος θέλει τη Νύμφη Μέλισσα να είναι εκείνη που βρήκε στο δάσος μια κηρήθρα και, αφού την έβαλε στο νερό, ανακάλυψε ότι από αυτήν βγήκε ένα ποτό που το μοιράστηκε με τους ανθρώπους και δίδαξε στα έντομα τον τρόπο που θα το παράγουν.

Μέλισσες αποκαλούνταν και οι ιέρειες της χθόνιας Δήμητρας, μυημένες στα μυστήριά της από την ίδια τη θεά. Όταν μια από αυτές αρνήθηκε να αποκαλύψει τα ιερά μυστικά σε θνητές γυναίκες εκείνες τη δολοφόνησαν και η θεά, οργισμένη από την ανίερη πράξη, έστειλε σμήνη μελισσών εναντίον τους.

Ως Μέλισσες αναφέρονται και οι ιέρειες άλλων γυναικείων θεοτήτων όπως η Άρτεμις -η Πότνια θηρών- και η Περσεφόνη, συνδεδεμένες με τη μινωική λατρεία. Η μέλισσα ήταν σύμβολο γονιμότητας της φύσης αλλά και της μητριαρχίας.

Λέγεται ότι η οργάνωση και η εργατικότητα της κοινωνίας των μελισσών, με τη βασίλισσα που διευθύνει και γεννά, τις εργάτριες που εκτελούν όλες τις εργασίες και τους κηφήνες ως αρσενικά απαραίτητα για τη διαιώνιση του είδους, λειτούργησε ως πρότυπο για τις κοινωνίες των πρωτόγονων ανθρώπων, που φρόντισαν να τις αντιγράψουν. Οι θολωτές κυψέλες τους, επίσης, έδωσαν το σχήμα τους σε κτίσματα που χρησίμευαν ως αποθήκες και τάφοι.

Το μέλι, εκτός από εκλεκτή τροφή θεών και ανθρώπων, είχε ρόλο και στις λατρευτικές τελετές. Οι σπονδές που τελούνταν προς τιμήν των θεών σε διάφορες περιστάσεις, περιλάμβαναν και μέλι, εκτός από γάλα, λάδι και κρασί, που θεωρούνταν όλα πολύτιμα αγαθά.

Ο κύκλος ζωής του μικρού και πολύτιμου υμενόπτερου, που ζει, δημιουργεί και πεθαίνει είναι σύμβολο όχι μόνον εργατικότητας αλλά και της αναγέννησης της ζωής και της διαιώνισης των ειδών μέσα από τον θάνατο. Εκτός από την παραγωγή του πολύτιμου μελιού, που προκύπτει από την ανάμιξη των γαστρικών τους υγρών με το νέκταρ των ανθέων, συμμετέχουν και σε ένα σπουδαίο έργο της φύσης: περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο έντομο, συντελούν στην επικονίαση των φυτών, αφού με τη γύρη που μεταφέρουν από το ένα άνθος στο άλλο βοηθούν στη γονιμοποίηση και την αναγέννησή τους.

Το μέλι δεν είναι το μοναδικό προϊόν που παράγεται από τις μέλισσες που, εκτός από γευστικό, είναι και πλούσιο σε σάκχαρα, μεταλλικά άλατα, αμινοξέα, ένζυμα κ. ά. απαραίτητα για τον οργανισμό μας στοιχεία. Ιδιαίτερα σημαντικά για την ανθρώπινη διατροφή και υγεία είναι τα παράγωγα του μελιού:

Ο βασιλικός πολτός, το «γάλα των μελισσών», είναι πλούσιος σε βιταμίνες και αμινοξέα με σημαντική τονωτική δράση ενώ, ως φυσική ουσία βοηθά στην οξυγόνωση και ανάπλαση των κυττάρων και χρησιμοποιείται στην κοσμετολογία και την φαρμακευτική.

Η γύρη των λουλουδιών, που ένα κανονικό σμήνος μελισσών μπορεί να συλλέξει έως και 20 κιλά τον χρόνο, έχει ευεργετικές ιδιότητες στη γονιμότητα, στη νοητική λειτουργία, στον μεταβολισμό και αλλού.

Η πρόπολη, μια κολλώδης ουσία που συλλέγουν οι μέλισσες από τα «μάτια» των φυτών και των δέντρων, έχει αντιμικροβιακή δράση και χρησιμοποιείται και αυτή στην παρασκευή φαρμάκων και καλλυντικών. Επίσης, είναι το κύριο συστατικό βαφής στα βιολιά.

Το κερί, που παράγεται από τις νεαρές εργάτριες, είναι το υλικό με το οποίο χτίζουν τις κηρήθρες τους στις οποίες αποθηκεύουν το μέλι. Στα εξαγωνικά κελιά μιας κηρήθρας βάρους περίπου 130 γραμμαρίων αποθηκεύονται έως και τρία κιλά μέλι. Πέρα από την παρασκευή κεριών καλής ποιότητας χρησιμοποιείται και αυτό στην κοσμετολογία και σε φαρμακευτικά σκευάσματα.

Η μέλισσα τροφοδότησε όχι μόνο την αρχαία μυθολογία και τέχνη αλλά και σύγχρονες μορφές τέχνης, όπως η ποίηση:

Ούτε μέλισσα καν δε γελάστηκε το χρυσό ν΄αρχινίσει παιχνίδι

 ούτε ζέφυρος καν, τις λευκές να φουσκώσει ποδιές.

Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον εστί, Ανάγνωσμα δεύτερο, ψαλμός Ζ

Στα ερείπια συχνάζουν οι μέλισσες και οι πρώην ιδέες.

[...]

Του μύρμηγκα η μυστηριώδης διαδρομή και της μελίσσης

το βόμβισμα

Οδυσσέας Ελύτης, Εκ του πλησίον

[...]

Λένε γι' αυτόν που κάηκε μες στη ζωή

όπως η μέλισσα μέσα στου θυμαριού το ανάβρυσμα,

για την αυγή που πνίγηκε στα χωματένια στήθια

ενώ μηνούσε μιαν ημέρα πάλλαμπρη,

για τη νιφάδα που άστραψε μες στο μυαλό κ' εσβήστη,

[...]

Οδυσσέας Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας

ἐδῶ εἶναι τὰ τρεχάμενα νερὰ ἐδῶ εἶναι ὁ κῆπος

ἐδῶ βουίζουν οἱ μέλισσες μὲς στὰ κλωνάρια

Γιώργος Σεφέρης, «Πρωί»

Τούτο το σώμα που έλπιζε σαν το κλωνί ν’ ανθίσει

και να καρπίσει και στην παγωνιά να γίνει αυλός

η φαντασία το βύθισε σ’ ένα βουερό μελίσσι

για να περνά και να το βασανίζει ο μουσικός καιρός.

Γιώργος Σεφέρης, «Τούτο το σώμα…»

Για κοίτα κει χάσμα σεισμού βαθιά στον τοίχο πέρα, και βγαίνουν άνθια πλουμιστά και τρέμουν στον αέρα, λουλούδια μύρια, που καλούν χρυσό μελισσολόι, άσπρα, γαλάζια, κόκκινα και κρύβουνε τη χλόη.

Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Β

Ὅπως ἡ μέλισσα γύρω ἀπὸἕνα ἄγριο

λουλούδι, ὅμοια κ' ἐγώ. Τριγυρίζω

διαρκῶς γύρω ἀπ' τὴ λέξη.

 Νικηφόρος Βρεττάκος, «Ο αγρός των λέξεων»

Δημιουργώ σαν τη μέλισσα εκεί που είχα ξεχάσει πώς γίνεται το μέλι.

Μαρία Πολυδούρη, «Μακριά σου»

Τα κύτταρά μας τα επισκέπτονται οι μέλισσες.

Ανδρέας Εμπειρίκος, «Υψίπεδον της Διελεύσεως»

Ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα, μπιζάρουν μέλισσες και άλλα βομβώδη

μελιστάλακτα κεντριά, αιώρησης κάνιστρα

με φρεσκοκομμένες πεταλούδες,

ραίνουν την πρωταγωνίστρια ερμηνεία τους.

Κική Δημουλά, «Γας ομφαλός»

Το σπουδαίο αυτό έντομο, μέχρι και αγαπημένο παιδικό παιχνίδι έγινε: Περνά - περνά η μέλισσα, με τα μελισσάκια της και με τα παιδάκια της.

Γεωργία Καρβουνάκη