ΦΩΤ.: ΙΓΝΑΣΙΟ ΛΕΧΜΑΝ

Στο Τόκιο, η «ενοικίαση προσώπων» θεωρείται, την τελευταία δεκαετία, μια από τις πλέον ακμάζουσες βιομηχανίες. Μοναχικοί Ιάπωνες μισθώνουν ηθοποιούς για να παραστήσουν τους συντρόφους τους σε σημαντικές στιγμές της ζωής τους. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στις κινεζικές μεγαλουπόλεις. Στη Γαλλία, η ιστοσελίδα γνωριμιών Meetic υπόσχεται εδώ και αρκετά χρόνια έναν έρωτα με ρήτρες ασφαλείας. Στην Ιταλία, ο ίδιος ιστότοπος τάζει σχέσεις δίχως απρόοπτα. Η απήχηση του Tinder, της παγκόσμιας διαδικτυακής πλατφόρμας γνωριμιών, διαθέσιμης σε περισσότερες από 190 χώρες, είναι η πιο ισχυρή απόδειξη πως οι σχέσεις διαμεσολαβούνται πλέον από τη διαδικτυακή τεχνολογία με βασική επιδίωξη μια ερωτική συνάντηση χωρίς διακινδύνευση.

Κατά πόσο μετασχηματίζονται οι ανθρώπινοι δεσμοί μέσα στον χώρο και στον χρόνο; Πόσο διαφοροποιούνται ο ερωτικός λόγος και οι πρακτικές συντροφικότητας όταν φορούν ρούχα εποχής, εθνών και θρησκειών; Ο πιο καπιταλιστικός άγιος επαναφέρει καίρια ερωτήματα για τον έρωτα στην εποχή του Homo Technologicus, υπενθυμίζοντας πως το αποτύπωμα των σύγχρονων μετασχηματισμών μορφών κοινωνικής ζωής μοιάζει να είναι βαθύ όσον αφορά τον τρόπο που συνδεόμαστε με τον Αλλο.

Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν, ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της σύγχρονης κοινωνίας, έχει γράψει από καιρό για την κυριαρχία του «ανθρώπου χωρίς δεσμούς» στον κόσμο της ρευστής νεωτερικότητας, όπου δεν κυριαρχούν οι σταθερές σχέσεις αλλά οι δεσμοί που στηρίζονται στο δίκτυο. Αυτός ο μετανεωτερικός άνθρωπος –που περιγράφει ο Πολωνός κοινωνιολόγος– φοβάται τη σχέση με τους διαφορετικούς από τον ίδιο και δεν αναγνωρίζει, ούτε αποδέχεται εύκολα την ετερότητα του Αλλου.

Ο έρωτας, όμως, εξ ορισμού, είναι ο μόνος που βεβαιώνει την ετερότητα, καθώς ο Αλλος είναι η μόνη δυνατότητα να έχει αμοιβαιότητα η σχέση μας με τον κόσμο.

Στα αποσπάσματα του Ερωτικού Λόγου ο σπουδαίος θεωρητικός της σημειολογίας Ρoλάν Μπαρτ αναφέρει πως ο ερωτικός λόγος βρίσκεται, πια, αποκομμένος τόσο από την εξουσία όσο και από τους μηχανισμούς της –δηλαδή τις επιστήμες και τις τέχνες– με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από μια άκρα μοναξιά, εγκαταλελειμμένος πλήρως από τις περιρρέουσες γλώσσες, που τον αγνοούν ή τον χλευάζουν. Μιλώ ερωτικά σημαίνει –για τον Μπαρτ– δαπανώ ατέρμονα, χωρίς να διέρχομαι καμία κρίση.

Καπιταλιστικά ήθη και πάθη

Κι όμως, παρά την υποτίμηση του ερωτικού λόγου, κάθε χρόνο στις 14 Φεβρουαρίου οι πωλήσεις σοκολάτας συνεχίζουν να εκτοξεύονται, ενώ τα dating apps (εφαρμογές για ραντεβού) σημειώνουν σημαντική αύξηση στην κίνησή τους. Παράλληλα στην Αμερική ο Αγιος Βαλεντίνος παραμένει η δεύτερη πιο εμπορική γιορτή μετά τα Χριστούγεννα.

Είναι, άραγε, αυτή η εμπορική επιτυχία μια άλλη εκδοχή θριάμβου του έρωτα;

Ο έρωτας θριαμβεύει όταν το τυχαίο της συνάντησης γίνεται στέρεο με τρόπο που ο κόσμος των δύο συνενώνεται, όπως υποστηρίζει ο Αλέν Μπαντιού, διασαφηνίζοντας πως οι ασφαλείς έρωτες, δηλαδή οι έρωτες-συμβόλαια προορισμένοι για να διασφαλίσουν τα συμφέροντα δύο πλευρών, δεν λειτουργούν.

Στο Εγκώμιο του Ερωτα, ο Γάλλος φιλόσοφος αναλύει πως σήμερα ο έρωτας είναι πιο εύθραυστος από ποτέ, καθώς δεν υπάρχει ομοιογένεια μεταξύ κοινωνίας και αγάπης. Ζούμε, δηλαδή, σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί ο λόγος του καπιταλιστή, με αποτέλεσμα να γίνεται επιτακτική ανάγκη η αναζήτηση νέων αντικειμένων, καινούργιων συντρόφων και νέων αισθήσεων στο πλαίσιο ενός άκρατου καπιταλισμού, όπου οι άνθρωποι δεν δεσμεύονται για να μη χάσουν την επόμενη ευκαιρία ή για να μη ρισκάρουν το ενδεχόμενο οδύνης που εμπεριέχει ένας πραγματικός έρωτας από τη στιγμή που μας θέτει –εξ ορισμού– σε μια θέση έλλειψης.

Ετσι, γινόμαστε ολοένα και περισσότερο αναζητητές νέων ηδονών, πάντα εκ του ασφαλούς, ενοικιαστές ανθρώπων, καταναλωτές σωμάτων χωρίς καμία πρόθεση να παραχωρήσουμε στον Αλλο κάτι από τον εαυτό μας. Ιδίως στις νεοφιλελεύθερες κοινωνίες, όπου το «πολλαπλό» εκθρονίζει με μεγαλύτερη ευκολία το «ένα». Και αυτή είναι η μεγαλύτερη απειλή για το ιδεώδες μοντέλο του μεγάλου έρωτα που χάνει σταδιακά έδαφος, έναντι των πολλών γρήγορων ραντεβού ή ακόμα και των ταυτόχρονων ερωτικών σεναρίων. Μόνο που στην πραγματικότητα όλες αυτές οι καταναγκαστικές απολαύσεις –οι οποίες πάνε χέρι χέρι με τον καπιταλιστικό άγιο– αναπαράγουν την αίσθηση του ανικανοποίητου.

Τελικά, όμως, ποιον ερωτευόμαστε στ’ αλήθεια; Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, εκείνον που έχει την απάντηση ή μια απάντηση στην ερώτησή μας: «Ποιος είμαι;», εκείνον δηλαδή που πιστεύουμε πως θα μας δώσει μια αλήθεια για τον εαυτό μας. Και ο έρωτας –που βρίσκεται εκ γενετής σε σχέση αλληλέγγυα με την ποιητική του λόγου– απευθύνεται στην ολότητα του Αλλου, προϋποθέτοντας φυσικά την αναγνώριση και την αποδοχή της ετερότητάς του.

Ερωτας και πολιτική στους ρευστούς καιρούς

Τι απομένει, ωστόσο, από τον πυρήνα του έρωτα στα χρόνια του μεταμοντέρνου καπιταλισμού;

Ο Μπάουμαν αντιμετωπίζει την καταναλωτική κοινωνία σαν μηχανή κατασκευής απορριμμάτων, αντικειμένων και ανθρώπων. Στη ρευστή νεωτερικότητα του Πολωνού στοχαστή, οι ανθρώπινες σχέσεις σκιαγραφούνται ως δικτύωση, όπου τίποτα δεν είναι σταθερό και μόνιμο. Την ίδια στιγμή ο Μπαντιού παραλληλίζει τις σύγχρονες ιστοσελίδες γνωριμιών με τα συνοικέσια περασμένων εποχών, σημειώνοντας πως και στις δύο περιπτώσεις «οι περισσότεροι ψάχνουν κάποιον που να πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να ανταποκρίνεται στα κριτήριά τους». Ασφαλείς, ταχείς έρωτες σε ρευστούς καιρούς; Ενδεχομένως.

Το στοίχημα, ωστόσο, είναι πάντα το ίδιο. Οπως και στην πολιτική. Η οικοδόμηση ενός καινούργιου στέρεου κόσμου –μαζί– και η ενσωμάτωση του ετερογενούς.