Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) 1 Οκτωβρίου 1541 - 7 Απριλίου 1614

«Aν ήταν πόλη θα ήταν η Νέα Υόρκη, γιατί εκπέμπει ηλεκτρική ενέργεια, τη φιλοδοξία να δημιουργήσει έναν καινούριο κόσμο και την απαίτηση να βρίσκεται στο κέντρο του. Αν ήταν ζώο θα του ταίριαζε ο άγριος και μοναχικός λύκος. Αν ήταν κατάσταση, θα του πήγαινε γάντι η έκσταση». Αυτά γράφει ο Guillaume Kientz, πρώην διευθυντής του Grand Palais που οργάνωσε τη μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση του Ελ Γκρέκο που έχει γίνει ποτέ στο Παρίσι. 70 περίπου έργα μαζί με σχέδια, σημειώσεις και ένα γλυπτό, δανεισμένα από μεγάλα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, ταξίδεψαν στην πόλη του φωτός για να καταυγάσουν με το φως τους, μια σπουδαία καλλιτεχνική διαδρομή.

Ο ζωγράφος που δεν απαρνήθηκε ποτέ την καταγωγή του, υπογράφοντας «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης, εποίει», αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα διαπολιτισμικής ώσμωσης. Ασφυκτιούσε στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα,  δεν χώραγε στους κύκλους της Βενετίας και της Ρώμης, δεν ήταν αρεστός στο βασιλικό γούστο του Φιλίππου Β. Αποφάσισε λοιπόν να ζήσει σε τρεις διαφορετικές χώρες κουβαλώντας στις αποσκευές του από την Ελλάδα την πνευματικότητα και το μυστικισμό του Βυζαντίου, από την Ιταλία τον ουμανισμό της Αναγέννησης και την ανατρεπτικότητα του μανιερισμού για να τα συνθέσει στην Ισπανία σε ένα προσωπικό και απαράμιλλο ύφος.

Τεντωμένες μορφές, βασανισμένες στάσεις, χρώματα στιλπνά σχεδόν παραισθησιογόνα, παλέτα κορεσμένη από μεταφυσική αίσθηση και καμβάδες με πολυπρόσωπες συνθέσεις σαν σκηνή θεάτρου του Σαίξπηρ ή του Μπρεχτ.

Ο Γκρέκο νιώθει το σώμα του ανθρώπου ως εμπόδιο, συνάμα όμως ως και το μόνο μέσο για να εκφραστεί η ψυχή, το αόρατο μαργαριτάρι που πρέπει να γίνει ορατό. Γι’ αυτό και αδιαφορεί για τις κλασικές αναλογίες, εστιάζοντας την αγωνία του να φτάσει στην ουσία. Να νικήσει το βάρος της ύλης και από το ακρότατο φυλάκιο της τέχνης να πάρει το πινέλο, όπως ο ιππότης το σπαθί του, και να δώσει νέο πρόσωπο στα μελλούμενα. Δικαίως λοιπόν χαρακτηρίστηκε μοναχικός λύκος. Μολονότι στο Τολέδο γνώρισε την καταξίωση κι εκεί μετά τον θάνατό του ξεχάστηκε.

Θα τον ανακαλύψουν 3 αιώνες αργότερα οι Γάλλοι ρομαντικοί συγγραφείς, εντοπίζοντας στα έργα του το υπερβατικό και το αλλόκοτο. Θα ακολουθήσει η εικαστική πρωτοπορία, με τον Πικάσο να τον αποκαλεί πατέρα του, τον Σεζάν να αναζητά τα όρια της φόρμας, τους εξπρεσιονιστές να εμπνέονται από την συναισθηματική του ένταση, περιλαμβάνοντας το όνομά του στο μεγάλο βιβλίο του  μοντερνισμού.

Στα εκθέματα που ξεχωρίζουν η μνημειώδης Κοίμηση της Θεοτόκου, ύψους 4 μέτρων,  που επιστρέφει από το Σικάγο συντηρημένη στην Ευρώπη ύστερα από 100 χρόνια. Το πορτρέτο του καρδινάλιου De Guevara, που στάθηκε πρότυπο διεισδυτικής ψυχογραφίας για τον Βελάσκεθ και τον Μπέικον. Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού με τον κατακόκκινο μανδύα να επισκιάζει τη βία του όχλου. Η Ελλάδα συμμετέχει με τον Άγιο Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία, μια Κοίμηση από το μουσείο Μπενάκη και την οικονομική υποστήριξη του Ιδρύματος Νιάρχου.   

Ο πιο εντυπωσιακός ωστόσο πίνακας είναι η Πέμπτη Σφραγίδα. Στα πρόσωπα με την εκστατική όψη, όμοια με φαντάσματα που βγήκαν από την Αποκάλυψη του Ιωάννη ή την Κόλαση του Δάντη ο Γκρέκο ξεχερσώνει οριστικά τον ρεαλισμό και η ζωγραφική ξαναπαίρνει την παλιά της μαγική δύναμη να ανασταίνει τους πεθαμένους.

Χρύσα Κακατσάκη