Χτες κανένα  παιδάκι δεν μας χτύπησε το κουδούνι για κάλαντα στο σπίτι. Στο κέντρο της Αθήνας που πήγα αργότερα, είδα μερικά παιδιά να τα λένε -ή τουλάχιστον να επιχειρούν να τα πουν, όπως εκείνο το συνεσταλμένο κοριτσάκι που μπήκε στο καφενείο όπου κουβέντιαζα μ’ έναν φίλο μου, ρώτησε δειλά «Να τα πω;» και έκανε μεταβολή πριν καλά-καλά περάσει χρονικό διάστημα αρκετό ώστε η σιωπή να θεωρηθεί άρνηση. Πάντως, η καλαντιστική κίνηση ήταν εμφανώς μικρότερη από τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, αν και -απ’ ό,τι θυμάμαι- υπάρχουν παιδιά που τα λένε και ανήμερα.

Εγώ πάντως ποτέ δεν είπα τα κάλαντα των Φώτων όταν ήμουν παιδί, ενώ τα άλλα τα έλεγα κανονικά. Θυμάμαι μια φορά, καθώς ήμασταν στο σπίτι του φίλου μου του Κώστα και γεμάτοι έξαψη μοιράζαμε τις εισπράξεις από την πρωτοχρονιάτικη εξόρμηση, ρώτησα «Θα τα πούμε και τα Φώτα;» «Όχι», μου απάντησε εκείνος, «μόνο τα φτωχά παιδιά τα λένε τα Φώτα, λέει η μητέρα μου».

Δεν ξέρω πώς γίνεται ή πώς γινόταν στα νησιά ή σε άλλα θαλασσινά μέρη με το ρίξιμο του Σταυρού, αλλά στην Αθήνα τα Φώτα, τα Θεοφάνια για να τα πούμε επίσημα, είναι γιορτή κάπως περιφρονημένη, έτσι όπως έρχεται στο ξεφούσκωμα του εορταστικού δωδεκάμερου, όταν όλοι έχουν κορεστεί. Μάλιστα, δεν είναι καν υποχρεωτική αργία όπως δεν παραλείπει να τονίζει ένας φίλος μου μηχανικός σε εργοστάσιο, ο οποίος κάθε χρόνο δουλεύει κανονικότατα στις 6 του Γενάρη.

Τόσον καιρό δεν έχω γράψει άρθρο για τα λεξιλογικά ή τα λαογραφικά των Φώτων -λογάριαζα να το κάνω σήμερα, αλλά κάτι έκτακτο που μου έτυχε με εμπόδισε. Οπότε, μετά την εισαγωγή, συνεχίζω με ένα άρθρο που είχα δημοσιεύσει εδώ τέτοια μέρα πριν από τέσσερα χρόνια, το οποίο έχει ως θέμα του όχι τα Φώτα, παρά τα φώτα -και μάλιστα εκείνα που (μας τα) αλλάζουν.

Τι εννοώ; Δεν πρόκειται να αναφέρω τις αμέτρητες παραλλαγές του ανέκδοτου που λέει πόσοι χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα, ούτε βέβαια να σας δώσω ηλεκτρολογικές συμβουλές (τα μαστορέματα δεν είναι το φόρτε μου) αλλά σκοπεύω να εξετάσω τη φράση «του άλλαξα τα φώτα». Καθώς σήμερα έχουμε τα Φώτα η φράση είναι κάπως επίκαιρη, και μάλιστα την είδα ήδη να χρησιμοποιείται σε λογοπαίγνιο. Επειδή, όπως λέγεται, ο πρωθυπουργός δεν θα πάει σήμερα στην τελετή των Θεοφανίων στον Πειραιά για να μην συναντήσει τον αγιατολάχ Σεραφείμ που έκανε τις γνωστές δηλώσεις για το Σύμφωνο Συμβίωσης, κάποιο άρθρο είχε τον τίτλο «Τους άλλαξε τα Φώτα το σύμφωνο συμβίωσης«.

Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, αλλάζω τα φώτα σε κάποιον σημαίνει «τον ταλαιπωρώ, τον βασανίζω, τον εξουθενώνω»: Tου έδωσε μια και του άλλαξε τα φώτα, τον χτύπησε πολύ δυνατά. Mου άλλαξε τα φώτα στο σκάκι, με νίκησε κατά κράτος. αλλάζω τα φώτα σε κτ., το αλλάζω ριζικά, το εξαντλώ, το καταστρέφω: Πήρε το αυτοκίνητο και του άλλαξε τα φώτα. Η βασική έννοια είναι η ταλαιπωρία, το μαρτύριο, και συνήθως έχει μια απόχρωση διάρκειας. Δεν αλλάζουμε μόνο τα φώτα όμως, αλλάζουμε και τα πετρέλαια’ αλλάζουμε επίσης: την πίστη, τον Χριστό, την Παναγία, τον αδόξαστο, τα ράμματα, τα πέταλα. Επίσης, αλλάζουμε τον Ανανία. Για όλες αυτές τις… αλλαγές, είτε θρησκευτικές (πίστη, αδόξαστο, Παναγία κτλ.) είτε τεχνικοϊατρικές (ράμματα, πέταλα, πετρέλαια) σας παραπέμπω σε ένα ειδικό παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, εδώ θα περιοριστώ στη φράση «του άλλαξα τα φώτα».

Πώς γεννήθηκε αυτή η φράση; Η διερεύνηση της αρχής των παροιμιακών και ιδιωματικών φράσεων και εκφράσεων, η παροιμιακή ετυμολογία θα μπορούσαμε να πούμε, είναι κλάδος που προσφέρει γόνιμο έδαφος για κάθε λογής ευφάνταστες εξηγήσεις που μικρή σχέση έχουν με την αλήθεια και την πραγματικότητα, πολύ περισσότερο από την ετυμολογία των λέξεων. Μια πηγή που έχει συμβάλει περισσότερο από τις άλλες στη διάδοση των ευφάνταστων αυτών εξηγήσεων είναι το βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη. Ο Νατσούλης μόχθησε πολύ για τη συγκέντρωση του υλικού του, αλλά δυστυχώς οι εξηγήσεις που δίνει είναι, τις περισσότερες φορές, κάθε άλλο παρά έγκυρες. Για την προκείμενη φράση, «μας άλλαξαν τα φώτα», ο Νατσούλης γράφει:

“Οι Βυζαντινοί πολλούς εγκληματίες τους τιμωρούσαν κρεμώντας τους στις ακτές της θάλασσας αφού τους άλειβαν με πίσσα, τους έβαζαν φωτιά στα πόδια και τους άφηναν να καίγονται σαν λαμπάδες. Φαίνεται, μάλιστα, πως οι δολοφόνοι ήταν πολλοί την εποχή εκείνη, αφού για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα φώτιζαν τον Κεράτιο κόλπο. Αργότερα, όμως, τους αντικατέστησαν με αληθινούς πυρσούς. Αυτοί, ωστόσο, που ήθελαν να καίγονται οι εγκληματίες, έλεγαν δυσαρεστημένοι: Μας άλλαξαν τα φώτα.

Είναι τόσο αριστουργηματικά παράλογη η θεωρία αυτή, που κρίνω περιττό να επιχειρήσω να την ανασκευάσω, αλλά πρέπει να παρατηρήσω μερικά στοιχεία που τα βρίσκουμε στις περισσότερες αστήριχτες ετυμολογικές και άλλες εξηγήσεις. Πρώτον, ίσως να υπάρχει ένα πραγματικό στοιχείο, ότι οι Βυζαντινοί, κάποια εποχή, θανάτωναν με αυτό τον μακάβριο τρόπο τους εγκληματίες [δεν το έχω ψάξει, αλλά δέχομαι ότι αυτό είναι αλήθεια]. Αυτό το στοιχείο, και χωρίς να μας λέει ποια έκταση είχε, ο Νατσούλης το ανάγει σε πάγια συνήθεια, και μάλιστα το επεκτείνει λέγοντας ότι χρησιμοποιούσαν τους καιόμενους ανθρώπους για να φωτίζονται! Δεν εξετάζει βέβαια ότι πρόκειται όχι μόνο για διεστραμμένο αλλά και για εντελώς αντιοικονομικό και δυσκολοεφάρμοστο τρόπο φωτισμού.

Και πάνω σε αυτό τον κόκκο αλήθειας, που τον έχει παραφουσκώσει με λογικά άλματα και αυθαίρετες γενικεύσεις ώστε να γίνει κοτρώνα, έρχεται και κολλάει το δεύτερο, το φανταστικό σκέλος: ότι όταν σταμάτησαν να φωτίζονται οι δρόμοι με καιόμενους ανθρώπους και έβαλαν πυρσούς, βρέθηκαν κάποιοι που διαμαρτυρήθηκαν! Φυσικά, δεν δίνει καμιά πηγή ότι όντως ειπώθηκε αυτή η φράση -πρόκειται για εικασία, για εντελώς ατεκμηρίωτη εικασία.

Προσέξτε τώρα: ακόμα και να ειπώθηκε αυτή η φράση, δεν θα ειπώθηκε βέβαια ακριβώς έτσι. Και πώς διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες, όταν θα είχε πάψει η ανάμνηση των δήθεν καιόμενων εγκληματιών; Και ποια είναι η παρουσία της φράσης σε βυζαντινά και μεταβυζαντινά κείμενα; Ο Νατσούλης δεν καταδέχεται να απαντήσει σε αυτές τις ερωτήσεις, διότι βέβαια δεν έχει κανένα στοιχείο που να στηρίζει την εξωφρενική του εξήγηση.

Στο λήμμα του slang.gr για τη φράση «αλλάζω τα φώτα κάποιου» αναφέρεται με δυσπιστία η εκδοχή του Νατσούλη και δίνεται μια άλλη εξήγηση που πλησιάζει περισσότερο στην πραγματικότητα: ότι η φράση γεννήθηκε όταν άλλαξε ο φωτισμός των πόλεων από τα φανάρια πετρελαίου στην ασετυλίνη ή από την ασετυλίνη στο ηλεκτρικό. Πράγματι αυτή η αλλαγή είναι θεαματική, όχι όμως δυσάρεστη ή επίπονη, οπότε προσωπικά δεν πείθομαι.

Εγώ προσωπικά εικάζω, με μεγάλη όμως πιθανότητα να έχω δίκιο, ότι η φράση γεννήθηκε την εποχή που έμπαιναν ηλεκτρικές εγκαταστάσεις στα σπίτια που ως τότε φωτίζονταν με λάμπες πετρελαίου, δηλαδή στον μεσοπόλεμο. Για να μπει η ηλεκτρική εγκατάσταση σε ένα σπίτι ήδη χτισμένο, χρειάζονταν ενοχλητικές εργασίες, σκάψιμο σε τοίχους, βαψίματα κτλ. που σήμαιναν όντως μεγάλη ταλαιπωρία και πολλά έξοδα.

Εννοείται ότι προϋπήρχε η φράση «μου άλλαξε την πίστη» (ή την Παναγία, ή τον αδόξαστο ή τον Ανανία). Αυτή είναι η παλιότερη μορφή, που ανάγεται στις παλιές αλλαξοπιστίες, που γίνονταν με καταναγκασμό, κάποτε και με βασανιστήρια. Όταν λοιπόν στον μεσοπόλεμο άρχισαν να τοποθετούνται μαζικά ηλεκτρικές εγκαταστάσεις στα σπίτια των αστικών κέντρων, πάνω σε αυτό το προϋπάρχον μοτίβο εικάζω ότι φτιάχτηκε η φράση «μας άλλαξαν τα φώτα».

Ποιος έχει δίκιο για την προέλευση της φράσης; Ένας κριτής είναι τα κείμενα. Αν βρεθεί η φράση «του άλλαξα τα φώτα» σε κείμενο π.χ. του 18ου αιώνα αυτομάτως καταρρίπτεται η δική μου εξήγηση, όπως και του slang.gr, και κερδίζει πόντους η θεωρία του Νατσούλη. Αν βρεθεί η φράση π.χ. στον Ρωμηό του Σουρή, δηλ. τέλος 19ου αιώνα, κερδίζει πόντους η εξήγηση του slang.gr, και καταρρίπτεται η δική μου.

Εγώ έχω στο παρελθόν αποδελτιώσει παροιμιακές φράσεις και εκφράσεις από πάρα πολλά κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας, και έχω βρει τη φράση «μας άλλαξαν τα φώτα» μόνο σε μεταπολεμικά κείμενα. Για παράδειγμα, στο Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς, ο Χρ. Μίσσιος, μιλώντας για την ΕΔΑ στη δεκαετία του 1950, λέει ότι, αν και η δραστηριότητά της ήταν νόμιμη τυπικά, «μας αλλάζανε τα φώτα στο κυνηγητό». Στο Διπλό βιβλίο ο Δ. Χατζής γράφει «Εμάς μας αλλάζουν τα φώτα, που λέει κι ο λόγος», ενώ στην Αυλή των θαυμάτων ο Καμπανέλλης βάζει έναν ήρωά του να απειλεί πως θα αλλάξει τα φώτα σε όποιον ανακατευτεί στις δουλειές του. Επιπλέον, η φράση «μας άλλαξαν τα φώτα» δεν υπάρχει σε καμιά παλιότερη συλλογή ιδιωματικών και παροιμιακών φράσεων: ούτε στις παροιμίες του Ν. Πολίτη, ούτε αλλού.

Βέβαια, το ότι δεν έχω βρει παλιότερα αποσπάσματα δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν’ και ακόμα και το να μην υπάρχουν δεν αποδεικνύει ότι δεν λεγόταν και παλιότερα η φράση: η αρνητική απόδειξη (ότι δηλ. κάτι δεν συνέβη) είναι σε πολλές περιπτώσεις ανέφικτη. Ωστόσο, πολύ θα χαρώ αν κάποιος παραθέσει παλαιότερες ανευρέσεις της φράσης «μας άλλαξαν τα φώτα» έστω κι αν αυτό θα σημαίνει την κατάρριψη της θεωρίας μου.

Πηγή: sarantakos.wordpress.com