Δημοσιεύτηκε
Το γκουγκλ μάς πληροφορεί (αν βάλετε «φθινόπωρο») ότι στο Βόρειο Ημισφαίριο το φθινόπωρο αρχίζει στις 23 Σεπτεμβρίου 2019, δηλαδή σήμερα, ενώ από άλλους ιστοτόπους μαθαίνουμε ειδικότερα πως στην Ελλάδα το φθινόπωρο αρχίζει στις 10.51 το πρωί (ώρα Ελλάδος).
Επομένως, το σημερινό άρθρο κάποιοι θα αρχίσουν να το διαβάζουν καλοκαίρι αλλά… θα το τελειώσουν φθινόπωρο (μα τόσο αργά διαβάζουν;) Και βέβαια, αφού είναι τέτοια η μέρα, δεν θα παραξενευτείτε αν αφιερώσουμε το άρθρο στο φθινόπωρο που αρχίζει. Θα έλεγα μάλιστα πως το παράξενο είναι που ως τώρα δεν είχαμε βάλει άρθρο για το φθινόπωρο, αφού το φετινό είναι το δέκατο ιστολογικό μας φθινόπωρο.
Το φθινόπωρο είναι η τρίτη εποχή του χρόνου, η εποχή ανάμεσα στο καλοκαίρι και στον χειμώνα: η γέφυρα που οδηγεί από το καλοκαίρι προς τον χειμώνα, θα ελεγε κανείς.
Θ’ ακούσετε συχνά να λένε ότι «έτσι οπως κατάντησε το κλίμα, δεν υπάρχουν πια τέσσερις εποχές αλλά δύο: χειμώνας και καλοκαίρι». Είναι κοινός τόπος της συζήτησης ότι τα τελευταία χρόνια έχουν χαθεί οι ενδιάμεσες εποχές, η άνοιξη και το φθινόπωρο.
Νομίζω όμως ότι οι ενδιάμεσες εποχές ανέκαθεν βρίσκονταν σε υποδεέστερη θέση ως προς το χειμώνα και το καλοκαίρι. Η παροιμία τι λέει; Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα -παναπεί, η λαϊκή ψυχολογία έχει μια τάση να παραβλέπει τις αποχρώσεις: εστιάζει στο βασικό. Δυο είναι οι εποχές, από αυτή την οπτική γωνία: η καλή και η κακή. Με λίγη καλή θέληση τους ενδιάμεσους μήνες τους βολεύουμε στο ένα ή στο άλλο άκρο.
Εμείς ομως εδώ λεξιλογούμε και δεν αναφερθήκαμε ακόμα στη λέξη φθινόπωρο. Η λέξη είναι αρχαία, από τον 5ο κιόλας αιώνα π.Χ. Θα αναγνωρίσατε τα συνθετικά της, φθίνω (λιγοστεύω, ελαττώνομαι) και οπώρα. Οπώρα είναι σήμερα το φρούτο, το οπωρικό, και οπωρικά εμφανίζονται ολοχρονίς, οπότε χρειάζεται κάποια εξήγηση.
Η αρχική σημασία της λέξης «οπώρα» στον Όμηρο ήταν ημερολογιακή, σήμαινε το τέλος του καλοκαιριού, Αύγουστο και Σεπτέμβριο και, ήδη από την αρχαιότητα, τους καρπούς της εποχής εκείνης, δηλαδή -με το εξαιρετικά περιορισμένο διαιτολόγιο της κλασικής αρχαιότητας, που δεν γνώριζε βερίκοκα, ροδάκινα, κορόμηλα, και μάλλον ούτε καρπούζια και πεπόνια- ουσιαστικά σταφύλια και σύκα. Σταδιακά, η σημασία επεκτάθηκε σε όλους τους καρπούς.
Οπότε, το φθινόπωρο είναι η εποχή που έρχεται μετά την οπώρα, και αυτό φαίνεται πιο καθαρά στην άλλη αρχαία ονομασία της εποχής, που δεν έχει επιβιώσει στα νέα ελληνικά: μετόπωρον, μετά την οπώρα. (Υπάρχει και ο τύπος ‘μεθόπωρον’).
Στα αγγλικά, είναι autumn, λέξη λατινογενής, από τα γαλλικά (όπου σήμερα είναι automne), από το λατινικό autumnus, άγνωστης ετυμολογίας. Από τη λατινική λέξη προέκυψαν οι αντιστοιχες λέξεις και των άλλων ρωμανικών γλωσσών. Σε αντίθεση με τις άλλες τρεις εποχές, για το φθινόπωρο δεν υπάρχει κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα.
Είπαμε ότι το αγγλικό autumn είναι λατινογενές, υπάρχει όμως και αγγλοσαξονική λέξη, που είναι harvest, και που εκτοπίστηκε από το autumn τον 16ο αιώνα. Harvest είναι ο θερισμός, και οι γερμανομαθείς θα θυμηθούν ότι στα γερμανικά το φθινόπωρο είναι Herbst, που είναι επίσης και ο θερισμός.
Δεν ξέρω αν το έχει παρατηρήσει κανείς άλλος, εγώ πάντως δεν το έχω δει να αναφέρεται. Εννοώ ότι στα ελληνικά λέμε «θέρος» και η ελληνική λέξη «θερισμός» προέκυψε από το θέρος, ενώ στα γερμανικά/αγγλικά η λέξη για τον θερισμό συνδέεται με το φθινόπωρο. Δηλαδή και στις δυο περιπτώσεις η λέξη του θερισμού ειναι ομόρριζη με τη λέξη που αντιστοιχεί σε μια εποχή αλλά όχι στην ίδια εποχή. Δεν είναι και τόσο περίεργο, αφού άλλην εποχή θερίζουν στις βόρειες χώρες και άλλην εποχή στα δικά μας ζεστά κλίματα. Άλλωστε, στην αγγλική Βικιπαίδεια θα δείτε ότι στην Αγγλία παραδοσιακά το φθινόπωρο νοείται από Αύγουστο έως Οκτώβριο.
Υπάρχει και μια άλλη αγγλική λέξη για το φθινόπωρο, κυρίαρχη στη Βόρεια Αμερική, που είναι fall, πιθανώς από το fall of the leaf. Ήταν κοινή στην Αγγλία τον 16ο αιώνα, την πήγαν οι πρώτοι άποικοι απέναντι, και στη συνέχεια επικράτησε στα αμερικανικά αγγλικά ενώ ξεχάστηκε στη μητρόπολη. Συμβαίνει συχνά αυτό.
Σύμφωνα με το στερεότυπο, το φθινοπωρο είναι εποχή μελαγχολική. Μικραίνουν οι μέρες, χαλάει ο καιρός, ανοίγουν τα σχολεία (και ολοι κρύβουμε ένα παιδί μέσα μας). Πέφτουν τα φύλλα απ’ τα κλαριά των δέντρων, πέφτουν και οι πρώτες σταγόνες της βροχής. Τα κίτρινα και τα πεσμένα φύλλα είναι η πιο χαρακτηριστική εικόνα που συνδέεται με το φθινόπωρο -αρχικά είχα μια τέτοια να συνοδεύει το άρθρο αλλά τελικά προτίμησα τον Αρτσιμπόλντο.
Κακά τα ψέματα, νομίζω πως το φθινόπωρο μάς μελαγχολεί επειδή φέρνει στο μυαλό την ιδέα της παρακμής, του γήρατος -του δικού μας γήρατος, που δεν κάνει κύκλους ώστε να ελπίζουμε σε καινούργια άνοιξη. «Βρίσκεται στο φθινόπωρο της ζωής» λένε για κάποιον (απο το χωριό, δεν τον ξέρετε) που βρίσκεται στη ηλικία όπου αρχίζει το γήρας. Η σύνδεση των ηλικιών με τις εποχές υπάρχει από τ’ αρχαία. Λέει κάπου ο Αριστοτέλης, «τοῖς δ’ ἀνθρώποις κατὰ τὴν ἡλικίαν γίγνεται χειμὼν καὶ θέρος καὶ ἔαρ καὶ μετόπωρον» -βλέπετε πως χρησιμοποιεί την άλλη αρχαία λέξη για το φθινόπωρο, που λέγαμε παραπάνω.
Υπάρχει και στη δημοτική η λέξη «χινόπωρο», που είναι παρετυμολογία από το «χύνω» (τα δέντρα χύνουν τα φύλλα τους) όπως λένε τα λεξικά -εγώ στο μυαλό μου είχα κάνει τη σύνδεση με το «χειμώνας». Θυμάμαι ένα χρονογράφημα του Βάρναλη (το έχω στα Αττικά) με τίτλο «Χινοπωριάτικη αυγινή».
Θυμηθήκαμε πιο πριν την παροιμία «από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και είπαμε πως η λαϊκή αντίληψη παραγνωρίζει τις ενδιάμεσες εποχές. Πράγματι, δεν νομίζω να υπάρχουν πολλές παροιμίες με το φθινόπωρο. Υπάρχουν άφθονες μετεωρολογικές για τους φθινοπωρινούς μήνες, όχι όμως για την εποχή καθαυτή. Στα Κεφαλονίτικα γνωμικά του Δημ. Λουκάτου δεν βρήκα καμιά παροιμία με το φθινόπωρο/χινόπωρο, ούτε στις πολύ νεότερες 10.000 κρητικές παροιμίες του Μάριου Παπαδάκη. Στο αρχείο παροιμιών του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας βρήκα επιτέλους μία και μοναδική τέτοια παροιμία:
Τρείς μήνες άνοιξη και τρείς το καλοκαίρ’, τρείς μήνες το φθινόπωρο και τρείς βαρύς χειμώνας
Από την άλλη, το φθινόπωρο στη λογοτεχνία, και ιδίως στην ποίηση κυριαρχεί -οι ποιητές, ιδίως οι παλιότεροι, αγαπούσαν τη μελαγχολία. Να αναφέρουμε το μυθιστόρημα Φθινόπωρο του Κ. Χατζόπουλου, που εγκαινίασε τον συμβολισμό στα ελληνικά γράμματα (αλλά δεν διαβάζεται εύκολα), να βάλουμε και το τετράστιχο από το ποίημα του Μαλακάση:
Χινόπωρο, στολίστηκες νεκρό κι ωραίο από προχτές.
με το παλιό Βενέτικο χρυσάφι
και τώρα οι βοριάδες οι πικροί σου γίνονται τραγουδιστές
και τα νερά τα πένθιμα ζωγράφοι.
Ο αγαπημένος μου Ν. Λαπαθιώτης, ως κατεξοχήν τραγουδιστής της νιότης που φεύγει, έγραψε πολλά ποιήματα για το φθινόπωρο: Τραγούδι το φθινόπωρο, Οι κύκνοι το φθινόπωρο, Όταν έρθει το φθινόπωρο, Κακό φθινόπωρο, Φθινοπωρινό, όπως και άλλα που δεν έχουν τη λέξη αυτή στον τίτλο τους. Ένα που μ’ αρέσει πολύ:
ΠΟΘΟΣ
Βαθύ χινόπωρο γοερό, πόσον καιρό σε καρτερώ,
με τις πλατιές, βαριές σου στάλες·
των φύλλων άραχλοι χαμοί, των δειλινών αργοί καημοί,
που με μεθούσατε τις προάλλες…
Τα καλοκαίρια μ’ έψησαν, και τα λιοπύρια τα βαριά,
κι οι ξάστεροι ουρανοί οι γαλάζιοι:
απόψε μου ποθεί η καρδιά, πότε να ρθει, μες στα κλαριά,
ο θείος βοριάς και το χαλάζι!
Τότε, γερτός κι εγώ, ξανά, μες στα μουγγά τα δειλινά,
θ’ αναπολώ γλυκά, -ποιος ξέρει,
και θα με σφάζει πιο πολύ, σαν ένα μακρινό βιολί,
το περασμένο καλοκαίρι…
Αναφορές στο φθινόπωρο σε ποιήματα, τραγούδια και άλλα έργα τέχνης είναι πάμπολλες και σίγουρα θα επισημάνετε αρκετές στα σχόλιά σας. Κλείνω, κάπως αναπόφευκτα, με το αντίστοιχο μέρος από τις 4 εποχές του Βιβάλντι.
