Ο πρώτος συστηματικός μελετητής είναι ο Πιτόν ντε Τουρνεφόρ, απεσταλμένος του Λουδοβίκου ΙΔ΄, ο οποίος αποδίδει μια εναργή εικόνα της φυσιογνωμίας του ελληνικού τόπου και τοπίου, ενώ πολύτιμη είναι η μνημειακή έκδοση των Αγγλων Τ. Στιούαρτ και Ν. Ρέβετ η οποία διαφύλαξε σε καλαίσθητους πίνακες τις αρχαιότητες της Αθήνας και άλλων περιοχών, ανοίγοντας όμως ταυτόχρονα την όρεξη για σύληση των πολιτιστικών θησαυρών, όπως συνέβη με τον Ελγιν. Τον επόμενο αιώνα θα ακολουθήσουν οι Γάλλοι Ρ. Α. Guys και Φ. Πουκεβίλ με τις εθνολογικές παρατηρήσεις τους, ο Γερμανός Ο. Στάκελμπεργκ που λεηλατεί τον Ναό της Αφαίας και ο Αυστριακός Αντον Πρόκες φον Οστεν, το βιβλίο του οποίου απαγορεύεται από τον Μέτερνιχ για πολιτικούς λόγους.

Η πραγματικότητα που αντικρίζουν είναι ένας καθρέφτης με διαφορετικό είδωλο κάθε φορά κι έτσι η όραση ταυτίζεται σχεδόν πάντα με την ενόραση. Υποκειμενική επομένως η ματιά τους ανάλογα και με την εθνικότητα. Οι Γάλλοι, π.χ., έχοντας μια επανάσταση πίσω τους δεν επικεντρώνονται στις αισθητικές αξίες, αλλά στο κοινωνικό πρόσωπο. Οι Αγγλοι είναι περισσότερο εμπειρικοί και αποταμιεύουν τους καρπούς του πλάνητα βίου, ενώ οι Γερμανοί θεωρούν τους εαυτούς τους συνεχιστές του αρχαίου μεγαλείου.

Τον 20ό αιώνα, με την ευκολία των μετακινήσεων και την εξάπλωση της φωτογραφίας, η αρχαία σοφία διαθλάται στην καθημερινότητα. Ελλάδα τώρα είναι και τα νησιά και οι ηπειρωτικές περιοχές όπου συναντά κανείς τα τιμαλφή της αυθεντικότητας. Ο φακός του Φ. Μπουασονά ενδιαφέρεται εξίσου για τον γεωργό της Αργολίδας και τον βοσκό του Ολύμπου. Ο Μπρούστερ εκστασιάζεται στη μυστηριακή γαλήνη του Αγίου Ορους αλλά και δυσφορεί όταν αναγκάζεται να πάρει μέρος σ’ έναν γύρο τσικουδιάς στην Κρήτη.

Αναγνωρισμένοι συγγραφείς δεν βλέπουν πια στο πρόσωπο της Ελλάδας τη λαγγεμένη Ανατολή ή τον σωρό των ερειπίων, αλλά μια σύγχρονη χώρα μοιρασμένη ανάμεσα στο καθήκον να διατηρήσει το παρελθόν της και την ανάγκη να αντιμετωπίσει το μέλλον. Αυτό αναβλύζει από το «Ελληνικό καλοκαίρι» του Ζ. Λακαριέρ, τον «Κολοσσό του Μαρουσιού» του Χ. Μίλερ, τον «Μάγο» του Τζ. Φόουλς, τα δεκάδες βιβλία του Πάτρικ Λι Φέρμορ και τις αφηγήσεις των αδερφών Ντάρελ από την παραμονή τους στην Κέρκυρα, τα οποία έγιναν και τηλεοπτική σειρά στην Αγγλία. Οταν ο Α. Γκίνσμπεργκ πηγαίνει σε ταβέρνα του Πειραιά και ακούει Βαμβακάρη, όταν ο Λ. Κόεν βάζει μπουζούκι στις ενορχηστρώσεις των τραγουδιών του, τότε δικαιώνεται ο Ελύτης: «Εγώ και η γενιά μου επιχειρήσαμε να ανακαλύψουμε το αληθινό πρόσωπο της Ελλάδος. Αυτό ήταν αναγκαίο, γιατί μέχρι τότε παρουσιαζόταν όπως το είχαν δει οι Ευρωπαίοι».

Χρύσα Κακατσάκη