Όλοι μας, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο, είμαστε ειδικοί στο να βάζουμε ετικέτες στους συνανθρώπους μας. Να τους χωρίζουμε σε δεξιούς και αριστερούς, σε κόκκινους και πράσινους, σε πιστούς και σε άθεους κ.ο.κ., ανάλογα με τις αντιλήψεις και τις προκαταλήψεις μας. Να τους τοποθετούμε δηλαδή σε κουτάκια, προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουμε τη συμπεριφορά τους.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, συλλέγουμε ένα πλήθος από άχρηστες συχνά πληροφορίες, που όχι μόνο δεν μας βοηθούν να κατανοήσουμε τους άλλους, αλλά τις περισσότερες φορές δημιουργούν και προβλήματα στην επικοινωνία μας μαζί τους.

Που όμως οφείλεται αυτή η ανάγκη μας να κατηγοριοποιούμε τους άλλους ανθρώπους; Η κατηγοριοποίηση αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της «συγκεκριμένης σκέψης», που κάτω από φυσιολογικές συνθήκες ανάπτυξης κατακτάται από το παιδί σταδιακά, από την ηλικία των 6 έως των 12 περίπου ετών.

Ο άνθρωπος μέσα από τον συγκεκριμένο τύπο σκέψης αντιλαμβάνεται επιφανειακά τα αντικείμενα, τα πρόσωπα και τα γεγονότα, χωρίς παράλληλα να λαμβάνει υπόψη τα πολυσύνθετα και αλληλεπιδρώντα επιμέρους στοιχεία τους. Δεν αναλύει δηλαδή σε βάθος την πραγματικότητα, όπως συμβαίνει στον αφηρημένο τρόπο σκέψης.

Όσο και να φαίνεται εκ πρώτης όψεως περίεργο, αυτή η γρήγορη και χωρίς ιδιαίτερο προβληματισμό κατηγοριοποίηση που εμπεριέχει η συγκεκριμένη σκέψη, εξυπηρετεί μία αρχέγονη ανθρώπινη ανάγκη, την επιβίωση! Πως όμως λειτουργεί αυτή η κατηγοριοποίηση στους ανθρώπους;

Θέλουμε να κατανοήσουμε ποιον έχουμε απέναντί μας, προκειμένου να είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε αν αυτό το άτομο μπορεί να μας δημιουργήσει κάποιο πρόβλημα ή να αποτελέσει απειλή για τη ζωή, τα υπάρχοντά μας, για το σύστημα αξιών μας, ακόμα και για την αξία της ίδιας της προσωπικότητάς μας!

Η συγκεκριμένη σκέψη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τον χειρισμό και την διευθέτηση χρήσιμων θεμάτων, όπως είναι για παράδειγμα η τακτοποίηση του περιβάλλοντα χώρου, απλές μαθηματικές πράξεις που είναι απαραίτητες σε κάθε συναλλαγή, καθώς και πολλά άλλα καθημερινά πρακτικά θέματα.

Αυτός ο γρήγορος χαρακτήρας της συγκεκριμένης σκέψης, σε σχέση με την αφηρημένη σκέψη, που περιλαμβάνει πολλές και σύνθετες νοητικές διεργασίες και ως εκ τούτου είναι πιο χρονοβόρα, αποτελεί και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο της εποχής μας.

Η ταχύτητα των ρυθμών της καθημερινότητας, της εναλλαγής των πληροφοριών, της εξέλιξης της τεχνολογίας και των επιστημών προσδιορίζουν μία κουλτούρα αντικατάστασης του παλιού από το νέο στοιχείο, που οδηγεί σε έναν άκρατο καταναλωτισμό.

Βασικό στοιχείο αυτού του καταναλωτισμού είναι η αύξηση της κατανάλωσης υλικών αγαθών, το οποίο μετατρέπεται σε μία καταναλωτική κουλτούρα που σταδιακά διέπει κάθε ανθρώπινη ενέργεια και έκφραση και φυσικά δεν αφήνει ανεπηρέαστες και τις ανθρώπινες σχέσεις.

Σε επίπεδο ανθρώπινων σχέσεων, αυτή η κουλτούρα του καταναλωτισμού μας οδηγεί στο να βγάλουμε βιαστικά συμπεράσματα για τους άλλους και να τους κατατάξουμε σε κατηγορίες, λειτουργία που εκτός των άλλων θα μας βοηθήσει στο να διαφοροποιηθούμε ή να ταυτιστούμε μαζί τους.

Αυτή η αντίληψη των κοινών ή των διαφορετικών στοιχείων που έχουμε με τους άλλους, μας οδηγεί με τη σειρά της στο να λάβουμε αποφάσεις σχετικά με τη σχέση ή τη στάση που θα διαμορφώσουμε μαζί τους, στο να διαφοροποιηθούμε ή στο να ταυτιστούμε με αυτούς.

Η διαδικασία αυτή είναι σημαντική, γιατί μας οδηγεί στο να λάβουμε αποφάσεις προκειμένου να τους αποφύγουμε ή να αναπτύξουμε σχέσεις μαζί τους. Η ταύτιση ωστόσο με τους άλλους, ως αποτέλεσμα της κατηγοριοποίησής τους, εξυπηρετεί και έναν ακόμα σκοπό. Την ισχυροποίηση και τη μεγέθυνση του εγώ μας!

Η αποδοχή των απόψεων και των στάσεων των άλλων με βάση το δικό μας σύστημα αξιών, ενισχύει την αντιλαμβανόμενη αξία μας, συμβάλλει δηλαδή θετικά στην αυτοεκτίμησή μας. Από την άλλη πλευρά, η απόρριψη των άλλων οδηγεί στη διατήρηση της προσωπικής μας αξίας, εφόσον εμείς είμαστε εκείνοι που τους απορρίπτουμε, ενώ με τη σειρά της δημιουργεί την αίσθηση ενός πανίσχυρου εγώ.

Όλα για το εγώ λοιπόν και για την επιβεβαίωση της αξίας του! Χρειάζεται όμως κάποιες φορές και να το αμφισβητούμε. Να επανεκτιμούμε τις απόψεις μας και να επανελέγχουμε τις αξίες μας. Γιατί μόνο τότε θα είμαστε σε θέση να επικοινωνούμε αποτελεσματικά με τους άλλους και να μπορέσουμε να τους κατανοήσουμε σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Και τότε ποιος ξέρει; Ίσως συνειδητοποιήσουμε ότι τα κουτάκια που φτιάχνουμε είναι πολύ μικρά όχι μόνο για αυτούς, αλλά και για εμάς τους ίδιους!

Μουσουράκη Μαρία