Οταν οργανώθηκαν οι κοινωνίες οι άνθρωποι το καθιέρωσαν για να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης ή ενδυνάμωσης των διαπροσωπικών σχέσεων, αλλά το χρησιμοποιούν επίσης ως επίδειξη κοινωνικού γοήτρου καθώς και ως μέσο εξαγοράς ή εξαπάτησης. Κλασική είναι η περίπτωση του δούρειου ίππου που δίνουν οι Ελληνες στους Τρώες, από την οποία προέκυψε και η παροιμιώδης έκφραση «φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας». Στον ομηρικό κόσμο με τα δώρα –κοπάδια αγελάδων και προβάτων – κερδίζονται νύφες, ενισχύονται οι διπλωματικές αποστολές, αναγνωρίζεται η ανωτερότητα του αντιπάλου και τονίζεται η φιλοξενία.

Την περίοδο των Χριστουγέννων η ανταλλαγή τους έρχεται να συμπληρώσει τον εορταστικό διάκοσμο και την ψυχική ευφορία. Τα κριτήρια επιλογής τους ποικίλλουν, ανάλογα με τη δική μας οικονομική κατάσταση, την ηλικία ή τα ενδιαφέροντα του αποδέκτη και τη σχέση που έχουμε μαζί του. Διαλέγουμε κάτι απλό και συνηθισμένο που μας απαλλάσσει από διλήμματα. Κάτι που θα αρέσει στο άλλον ή θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Κάτι ιδιαίτερο και δυσεύρετο για να προκαλέσουμε εντύπωση ή προβάλλοντας τις δικές μας επιθυμίες. Αναμφισβήτητα πάντως, με τα δώρα έχουμε την ευκαιρία να διακρίνουμε τη σχέση αγάπης από τη σχέση συναλλαγής. Η πρώτη λειτουργεί ανακουφιστικά, αφού αποτελεί μια μορφή εξιλέωσης για όσα δεν μπορέσαμε να προσφέρουμε τον υπόλοιπο χρόνο. Η δεύτερη βασίζεται στον τριπλό κανόνα «να δίνεις, να αποδέχεσαι, να ανταποδίδεις» που συνδέεται περισσότερο με την οικονομία και την κίνηση της αγοράς. Τα δώρα π.χ. μιας επιχείρησης στους πελάτες της δεν εμπεριέχουν γενναιοδωρία, αντίθετα υποκρύπτουν την αρχή της ανταπόδοσης.

Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Μαρσέλ Μος στην ενδιαφέρουσα σχετική μελέτη του, εξετάζοντας τη λειτουργία των δώρων σε διάφορες πρωτόγονες φυλές, υποστηρίζει πως είναι μια τελετουργική διαδικασία που συμπυκνώνει έναν άγραφο κώδικα αξιών, αποτελεί δείγμα συμφιλίωσης ή αβροφροσύνης, διατηρώντας παράλληλα εύθραυστες ισορροπίες. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, τέτοιες δοσοληψίες υπερβαίνουν το φράγμα μεταξύ του πνευματικού και του υλικού με έναν τρόπο σχεδόν μαγικό.

Στις σύγχρονες ωστόσο κοινωνίες τα δώρα έχουν πολλούς συμβολισμούς και χρήσεις. Το οικογενειακό κειμήλιο που περνά από γενιά σε γενιά ξεπερνά την εμπορική τιμή του και μετατρέπεται σε κιβωτό αναμνήσεων. Στα βαφτιστήρια συχνά ισοδυναμεί με εθιμοτυπική υποχρέωση. Το μονόπετρο δαχτυλίδι αντιστοιχεί σε πρόταση γάμου. Το περίσσευμα του καθενός στον εθελοντισμό είναι η αντιστροφή της έννοιας του συμφέροντος και του χειρισμού. Γιατί όπως όλα τα πράγματα, έτσι και τα δώρα δεν γίνονται πάντα με ανιδιοτέλεια. Το φακελάκι στον γιατρό π.χ. αποσκοπεί στην ατομική εξυπηρέτηση, παραβαίνοντας τη νομιμότητα.

Μπορεί να μη χαιρόμαστε πια σαν παιδιά, αφού κι αυτά «γερνάνε» γρήγορα και ο διαμεσολαβητικός τους ρόλος σιγά σιγά συρρικνώνεται. Ο Μαρσέλ Μος ωστόσο προτείνει να επιστρέψουμε στο παλιό και θεμελιώδες: τη χαρά της προσφοράς και την αφειδώλευτη ψυχική δαπάνη. Είναι το καλύτερο αντίδωρο της κοινωνικής μας συνύπαρξης.

Χρύσα Κακατσάκη