Σάντρο Μποττιτσέλλι – Η Γέννηση της Αφροδίτης, Ουφίτσι, Φλωρεντία (1485)

Ενέσεις κολλαγόνου και υαλουρονικού, μπότοξ, νήματα προσώπου και σώματος, χημικά πίλινγκς, εξαχνώσεις στην επιδερμίδα, και δεκάδες άλλες μέθοδοι και υλικά συνθέτουν, εδώ και με μερικές δεκαετίες -μαζί με τις βαρύτερες επεμβάσεις πλαστικής/αισθητικής χειρουργικής- αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε ναρκισσιστική παράνοια της αντιγήρανσης. Από την δεκαετία του 70’ και έπειτα, σταδιακά γίνεται εντελώς παράλογο να δεχτεί κανείς (κυρίως οι γυναίκες) έναν κατεξοχήν φυσικό νόμο, δηλαδή το φυσιολογικό πέρασμα του χρόνου και την γήρανση του ανθρώπινου σώματος. Αυτή η άρνηση γίνεται μια ακόμη σύγχρονη συνήθεια/μόδα και έρχεται να προστεθεί στο όργιο καταναλωτισμού, ατομικισμού και ναρκισσισμού που χαρακτηρίζει τον δυτικό πολιτισμό της εποχής μας. Τα φουσκώματα, οι μορφοποιήσεις, οι ανορθώσεις, τα τραβήγματα και οι συσφίξεις υποβαθμίζουν το αυτονόητο μιας απλής ενυδατικής κρέμας και γίνονται οι πολυπόθητες επιθυμίες που στηρίζουν μια ακμάζουσα βιομηχανία υλικών και υπηρεσιών. Στις ΗΠΑ, στη Μεγάλη Βρετανία, στον Καναδά, στη Γαλλία, στην Ελβετία και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου μας, αυξάνονται συνεχώς τα υπερ-εξειδικευμένα θέρετρα των χαμένων ψευδαισθήσεων. Με ένα «ολιστικό» κόστος έως και 70.000 ευρώ τη εβδομάδα, σε μια πολυτελή κλινική στις Ηνωμένες Πολιτείες ή στην Ελβετία, κερδίζεις την ψευδαίσθηση ότι δεν γερνάς.

Το να μην θέλει να αποδεχθεί ο άνθρωπος το πέρασμα του χρόνου δεν είναι κάτι το καινούργιο, ωστόσο η έκφραση αυτής της άρνησης, σε συνδυασμό με την μαζική κοινωνία και τα τεχνολογικά/ιατρικά επιτεύγματα των καιρών μας, έχει οδηγήσει σε καταστάσεις απόλυτης υστερίας και γελοιότητας. Η επένδυση στο φαίνεσθαι και στο έχειν έχει υπερκεράσει πλέον κατά πάρα πολύ την όποια επένδυση στο σκέπτεσθαι και στο είναι.  Έτσι οι γυναίκες (και όχι μόνο), στο όνομα του δικαιώματος να μπορούν να υπερασπιστούν το σώμα τους, ακολουθούν ακραίες και συχνά αυτοκαταστροφικές πρακτικές αισθητικών επεμβάσεων, ορίζοντας νέα όρια στην ανοησία. Η παράλογη σπατάλη χρημάτων από όσους/ες δεν θέλουν να συμφιλιωθούν με τους φυσικούς νόμους γίνεται κάτι το φυσιολογικό και κανονικό, γίνεται νόημα και στόχος ζωής. Στο μέτρο των οικονομικών δυνατοτήτων του καθενός, παρέχονται «πακέτα αθανασίας» για όλα σχεδόν τα πορτοφόλια. Για πολλούς, εφόσον το γήρας είναι και αυτό μια «κοινωνική κατασκευή» και μια «καταπιεστική διαμεσολάβηση», καλά θα κάνουμε, με την ακριβοπληρωμένη γοητεία μας, να νικήσουμε το χρόνο και να υπερβούμε κάθε μπανάλ και οπισθοδρομική λογική. Ακόμη κι αν χρειαστεί να εργαζόμαστε ξοδεύοντας σχεδόν το σύνολο των αποδοχών μας σ ’αυτή την φενάκη. Τώρα η ίδια η απώθηση του θανάτου αλλάζει μορφή και έκφραση, γίνεται ένα πολυτελές τρικ αυτοεξαπάτησης. Σε σημείο που οι παρεμβάσεις αλλάζουν τόσο τα πρόσωπα και τα σώματα που ο ίδιος ο άνθρωπος αδυνατεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του στον καθρέπτη. Την ίδια στιγμή φτάσαμε στο σημείο, ελέω πολιτικής ορθότητας, να διαφημίζεται και να επιβάλλεται σε άνδρες και γυναίκες η λεγόμενη «σωστή διατροφή και υγεία» -με τους αντίστοιχους διατροφολόγους και προσωπικούς εκπαιδευτές (personal trainers), ενώ ταυτόχρονα οι σύγχρονες πόλεις είναι γεμάτες με ταχυφαγεία που προσφέρουν σκουπίδια για φαγητό. Από τη μια οι εμμονές με το υγιεινό, τα σπορ, τον α(θ)λητισμό και από την άλλη τα Macdonalds, οι βρώμικες πίτσες και τα λίπη. Έτσι, για να πλαισιωθεί η κουλτούρα της σχιζοφρένειας κάποιοι γίνονται χορτοφάγοι και vegan, είτε από αντίδραση, είτε γιατί, αφελώς, πιστεύουν ότι έτσι θα σώσουν τον κόσμο, είτε ακόμη γιατί θεωρούν ότι θα παραμείνουν νέοι και υγιείς για περισσότερο χρόνο. Στην πραγματικότητα στερούν από το σώμα τους πολύτιμα θρεπτικά στοιχεία, απαραίτητα για τον ανθρώπινο οργανισμό ο οποίος είναι παμφάγος (omnivorum κατά τους Λατίνους). Όλα τα παραπάνω είναι στοιχεία ανισορροπίας και παράνοιας, ενδεικτικά της άκρως προβληματικής σχέσης του σύγχρονου ανθρώπου με το γήρας.

Επίσης αξίζει να αναφέρουμε ότι σήμερα σε κλινικές, όπως για παράδειγμα στο Montreaux Medical Center, ακολουθούνται υπερπολυτελείς διαδρομές πέντε αστέρων. Από τα βλαστοκύτταρα περνούν σε τετριμμένες επεμβάσεις καθολικής αποτοξίνωσης και σε συνεδρίες «δερματικής ευεξίας». Την ίδια στιγμή πολλαπλασιάζονται ειδικευμένα κέντρα, που θεραπεύουν, συχνά τα ίδια άτομα, από τον εθισμό στα ψώνια και στην κατανάλωση προϊόντων/υπηρεσιών, ακριβώς όπως χρειάζονται θεραπεία οι τοξικομανείς, οι αλκοολικοί ή οι υπερβολικά παχύσαρκοι. Εδώ ο μηχανισμός είναι κοινός: πρώτα ο άνθρωπος γίνεται ψυχαναγκαστικός με κάτι, μετά ερωτεύεται την ιδέα να θεραπευτεί από τον ψυχαναγκασμό του (ξοδεύοντας χρήματα ασφαλώς), δοκιμάζει τις υπηρεσίες κάποιων, αποκτά προσωρινά την αίσθηση ότι βελτιώνεται και μετα από λίγο όλο αυτό ξεκινάει από την αρχή. Ένας ακόμη γύρος ελπίδας, μια ακόμη σειρά συνεδριών και φυσικά νέα έξοδα. Άλλωστε σήμερα πολλά υλικά που χρησιμοποιούνται για την πλήρωση των κενών στο υπόδερμα ή για το τράβηγμα των ρυτίδων, όπως το υαλουρονικό οξύ, είναι εκτός από βιοσυμβατά και βιοαποδομήσιμα. Επομένως απορροφώνται από τον οργανισμό και μετά από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα επικρατεί (ξανά) η βαρύτητα και οι παρεμβάσεις πρέπει να επαναληφθούν. Ας αναρωτηθούμε ποια γυναίκα έχει τη δύναμη να μην γυρίσει πίσω σε έναν ανορθωμένο/υπερπληρωμένο γλουτό στα 65 της;

Χωρίς αμφιβολία η αυτοδιάθεση του ανθρώπου είναι κάτι για το οποίο έχουν γίνει μεγάλοι αγώνες στο παρελθόν και κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει σε κάποιον να υπερασπιστεί το σώμα του και την επιδερμίδα του, την οποία ο χρόνος σημαδεύει και στο τέλος την νικά πάντα. Ωστόσο τα πρησμένα χείλη που θυμίζουν φουσκωτές σωστικές λέμβους, τα παραμορφωτικά τραβήγματα, τα μπότοξ (δηλαδή η τεχνητή παράλυση μυϊκών ομάδων), οι πολλαπλές χειρουργικές παρεμβάσεις/επεμβάσεις, αλλά και η χρήση σκληρών χημικών προϊόντων -που αψηφούν τους θεμελιώδεις νόμους της ιατρικής και γενικότερα της επιστήμης- είναι πράξεις αυτοκαταστροφικής ανοησίας.

Ειδικότερα το πρόσωπο, αλλά και το σώμα της γυναίκας, με τον μυστηριώδη πλούτο τους, έχουν πάντα κάτι να δείξουν και να δώσουν, σε οποιαδήποτε ηλικία. Πρώτα από όλα έχουν κάτι να δώσουν στις ίδιες τις γυναίκες, αρκεί αυτές να είναι διατεθειμένες να δουν την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο με πνεύμα συμφιλίωσης και επίγνωσης της ηλικίας τους. Άλλωστε είναι διαφορετικό πράγμα να γίνεται χρήση κάποιων φυσικών προϊόντων ή έστω -υπό προϋποθέσεις όταν υπάρχει πραγματική ανάγκη- ορισμένων ήπιων και στοχοθετημένων επεμβάσεων/παρεμβάσεων και είναι άλλο πράγμα να γινόμαστε σκλάβοι της αντιγηραντικής ψευδαίσθησης. Ας σκεφτούμε πόσα γυναικεία, αλλά και αντρικά, πρόσωπα είναι πραγματικά υπέροχα ανεξάρτητα από την ηλικία τους. Όλες εκείνες τις ρυτίδες που έχουν βρεθεί στη σωστή θέση και τα φυσικά γκρίζα μαλλιά που πλαισιώνουν μια εξαίσια μορφή.

Είναι αλήθεια ότι ήδη από την αρχαιότητα το γήρας υπήρξε κάτι το βαθιά παρεξηγημένο. Μάλιστα σύμφωνα με τον Κικέρωνα, τέσσερεις είναι οι λόγοι για τους οποίους τα γηρατειά δεν έχουν καλή φήμη, όμως πρόκειται για προκαταλήψεις που μπορούν να καταρριφθούν εύκολα:

1) Πολλοί πιστεύουν ότι η γήρανση απομακρύνει τον άνθρωπο από την ενεργό ζωή. Αλλά τι είναι αυτή η ενεργός ζωή; Σίγουρα είναι όλα αυτά που ωθούν τους νέους ανθρώπους και που απαιτούν τη σφριγηλότητα του σώματος, όμως ενεργός ζωή είναι και όλα τα καθήκοντα που συνεπάγονται σοφία, άσκηση εξουσίας, κριτική ικανότητα. Αυτά είναι τυπικά προσόντα των ηλικιωμένων. Και πάνω από όλα η πολιτική, οι Ρωμαίοι μάλιστα ονόμασαν Γερουσία τη συνέλευση των σοφών (από την λέξη senectute = γήρας).

2) Με την προχωρημένη ηλικία οι δυνάμεις μειώνονται. Είναι αλήθεια, αλλά γνωρίζουμε ότι δεν είναι σωστό, σε οποιαδήποτε ηλικία, να κάνουμε ό,τι μας επιτρέπει η σωματική δύναμή μας. Επομένως, αν, για παράδειγμα, το γήρας δεν μας επιτρέπει να ασκούμε πλέον το επάγγελμά μας, τότε έχει έρθει ο καιρός να το μεταβιβάσουμε στις μελλοντικές γενιές. Και όσον αφορά τη μνήμη, αυτή αποδυναμώνεται όταν δεν την κρατάμε σε άσκηση. Είναι τεράστιο ψέμα ότι οι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας δεν μπορούν να μάθουν κάτι το νέο. Μάλιστα ο Κικέρων φέρνει ως παράδειγμα τον ίδιο του τον εαυτό, στα ογδόντα του βρήκε έντονο ενδιαφέρον στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία και μάλιστα έγινε ειδικός μελετητής.

3) Λέγεται ακόμη ότι το γήρας δεν επιτρέπει τις απολαύσεις της ζωής. Φυσικά, η υπερβολική διασκέδαση δεν ταιριάζει στους ηλικιωμένους, όμως αυτό δεν είναι πραγματικό όφελος για την υγεία; Επιπλέον, υπάρχουν πολλές συγκρατημένες και ήπιες απολαύσεις που μπορούν να φωτίζουν τις μέρες των γερόντων: η ευχαρίστηση ενός δείπνου με φίλους, η συζήτηση, το πάθος για τον πολιτισμό, όλα αυτά προσφέρουν πολλές ευκαιρίες για αναψυχή και ψυχαγωγία ή, γιατί όχι, όλες οι όμορφες απολαύσεις της ζωής στην ύπαιθρο, που ρυθμίζεται από τους σοφούς ρυθμούς της φύσης.

4) Με το πέρασμα των χρόνων πλησιάζει η στιγμή του θανάτου. Όμως ο θάνατος μπορεί να συμβεί σε κάθε ηλικία, ακόμα και η νεολαία δεν είναι προστατευμένη. Τουλάχιστον οι ηλικιωμένοι έχουν το προνόμιο ενός θανάτου σύμφωνα με τη φύση, όπως μια φωτιά η οποία, χωρίς καμία ενάντια δύναμη, καταναλώνεται και σβήνει από μόνη της. Όπως ένα πλοίο που έχει ταξιδέψει πολύ καιρό, αρχίζει να βλέπει τη στεριά και ξέρει ότι είναι κοντά στο λιμάνι.

Ο δρόμος της ζωής δεν μπορεί να αλλάξει και η πορεία της φύσης είναι μία και είναι απλή, σε κάθε περίοδο της ζωής έχει δοθεί και η ευκαιρία της, έτσι ώστε η αδυναμία των παιδιών, η τόλμη των νέων, η σοβαρότητα των μεσηλίκων, και η ωριμότητα των γηραιότερων, να έχουν, καθένα από τα αυτά, τα φυσικά τους χαρακτηριστικά, τα οποία πρέπει να εκτιμώνται ανάλογα με τον εποχή τους. (Κικέρων)

Ωστόσο σήμερα έχει επικρατήσει ένα σύστημα νοοτροπιών, του οποίου χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η σχετικοποίηση των ηλικιών, η σπατάλη και η υπερβολή, η έκρηξη της ιδιαιτερότητας και του ατομικισμού, ο πιο άγριος και απερίσκεπτος καταναλωτισμός, αλλά και ο ναρκισσισμός σε όλες τις ηλικίες. Αυτός ο σύγχρονος ατομικισμός δεν είναι ιδεαλιστικός, φιλοσοφικός ή κτητικός αλλά είναι κυρίως εγωπαθής και βουλησιαρχικός. Ο λεγόμενος παραδοσιακός ατομικισμός ξεκίνησε με τον Προτεσταντισμό και τη Μεταρρύθμιση ενάντια στις αθλιότητες/φρικαλεότητες του καθολικισμού και βασιζόταν στην ιδέα ότι «η ελευθερία ξεκινά από το άτομο». Για τους αρχαίους, από την άλλη, ο ατομικισμός ήταν απαραίτητος όχι γιατί θεωρούσαν ότι η ελευθερία ξεκινά από το άτομο, αλλά γιατί η ατομική δόξα πρέπει να χρησιμοποιείται μέσα στο δημόσιο πεδίο, με την έννοια ότι κάθε άτομο ξεχωριστά προσφέρει στο δημόσιο πεδίο. Ο σύγχρονος ατομικισμός, ενώ διατείνεται πως η ελευθερία ξεκινά από το άτομο (ως ατομικό δικαίωμα), την ταυτίζει με τη βούληση χωρίς όρια και περιορισμούς. Με άλλα λόγια ταυτίζει την ελευθερία με τη βουλησιαρχία.

O Κρίστοφερ Λας στο Κουλτούρα του Ναρκισσισμού εξηγεί ότι το γήρας μας τρομοκρατεί και έτσι προσπαθούμε να βρούμε τρόπους να το συγκαλύψουμε. Αυτή η στάση του σύγχρονου ανθρώπου συνδέεται, εκτός των άλλων, και με την λεγόμενη κουλτούρα του νεολαίϊσμού που πυροδότησαν τα κινήματα της δεκαετίας του 60’ (εδώ ασφαλώς αναφερόμαστε στα κινήματα αντικουλτούρας και νεολαιϊσμού και όχι στα κινήματα για τα Πολιτικά Δικαιώματα, για παράδειγμα, των μαύρων). Έτσι το γήρας θεωρείται πλέον κάτι το «ξεπερασμένο», πρέπει να «είσαι πάντα μέσα στα πράγματα», να είσαι νέος μια ζωή…αυτό είναι το συνολικό πνεύμα της εποχής: κάνε ό,τι θέλεις, ακολούθα την καρδιά σου, ζήσε σαν αιώνιος έφηβος. Τώρα που είσαι ένας αιώνιος νέος, δεν υπάρχουν υποχρεώσεις και ευθύνες, κανένα όριο. Όμως στην πραγματικότητα το ίδιο το γήρας μας υπενθυμίζει τα όρια, θέλουμε δεν θέλουμε, όλοι μας θα γεράσουμε κάποτε, όσο και αν δεν μας αρέσει αυτό. Από τον «ευκλείδειο» άνθρωπο της αρχαιότητας, του απολλώνειου ψυχισμού, που περιγράφει ο Όσβαλντ Σπένγκλερ στο Η Παρακμή της Δύσης, περνάμε στον «φαουστικό» άνθρωπο του άπειρου και ακόμη παρά πέρα. Ο άνθρωπος της δημοκρατίας και της πόλεως-κράτους που ζει ηρωικά το εδώ και το τώρα, γίνεται ο κοσμικός, αφύσικος μαζάνθρωπος που θεωρεί τον εαυτό του κέντρο του κόσμου και επιθυμεί να νικήσει το χώρο, το χρόνο και κάθε φυσικό όριο. Ο νάρκισσος που στην αρχαιότητα ήταν δακτυλοδεικτούμενος και κατακριτέος, γίνεται τώρα κανονικός (αν όχι ιδανικός) ανθρωπολογικός τύπος. Ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει ανίκανος να αντιληφθεί κάτι άλλο πέρα από το περιτύλιγμα. Αγωνιά για το πώς φαίνεται στον καθρέπτη του και στους άλλους, ενώ, υποταγμένος στην εικόνα, αδυνατεί να εντοπίσει και να αισθανθεί συνολικά την ομορφιά της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι καταλήγει θύμα των εμμονών του και των χιλιάδων αυτοφωτογραφίσεων («selfies»).

Σταδιακά η εποχή μας έγινε μια εποχή του «θέλω» σε βάρος της κρίσης και της σκέψης. Θέλουμε να φτάσουμε τα χρόνια των υπερήλικων του Βιβλίου Γκίνες, όπως η Ζαν Καλμάν και ο Τσίγιο Μιγιάκο, αλλά και να φαινόμαστε συνεχώς νέοι. Η εμφάνιση είναι από τα κυρίαρχα «πρέπει» και «θέλω» και η υπερβολή γίνεται κάτι μοδάτο, «κανονικό» ή έστω «μέτριο». Η κούρσα του ανταγωνισμού είναι ατελείωτη και η δυναμική της ζήλειας ανεξάντλητη. Το πιο νεανικό δέρμα ανταγωνίζεται το λιγότερο σφριγηλό και το πιο δυνατό πορτοφόλι το πιο αδύναμο, σε μια αιώνια πάλη ενάντια στο χρόνο και τη φυσική φθορά. Όποιος δεν ακολουθεί πιστά το γράμμα των καιρών καταλήγει να θεωρείται ατημέλητος, υποπέφτει στο θανάσιμο αμάρτημα της ανυπακοής στις τάσεις της μόδας. Ασφαλώς η ζωή πρέπει να γίνεται καλύτερη και πιο απαλή/εύκολη με τη βοήθεια της ιατρικής επιστήμης, όμως οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η παράνοια αυτής της υποκειμενικότητας και του σχετικισμού έχει μολύνει κάθε έκφραση της ζωής μας. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η λεγόμενη «αντικειμενική» ομορφιά δεν ταυτίζεται υποχρεωτικά και με την αυτοεκτίμηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Κατά τη γνώμη μας η υποκειμενικότητα πρέπει πάντα να διέπεται από όρια τα οποία καθορίζει ο φυσικός νόμος. Διαφορετικά όλα γίνονται ένας ρευστός χυλός και στο τέλος ενδέχεται να επικρατήσει καθολικά η παράνοια και ο μηδενισμός. Είναι απολύτως παράλογο το γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος επενδύει πολύ λιγότερα στην έρευνα για τη θεραπεία του πόνου, από όσα ξοδεύει για την ανόρθωση του στήθους και το σμίλευμα των γλουτών.

Αξίζει να αναρωτηθούμε: γιατί πρέπει να υποταχτούμε στις ακραίες επιταγές, ίσως και άθελά μας, των βιομηχανιών και των επαγγελματιών της αντιγήρανσης; Γιατί να υποκύψουμε στις σειρήνες που ξεκινούν το τραγούδι τους με τη μυρωδιά των χρημάτων; Ας έχουμε υπόψη μας ότι συχνά στους χώρους αυτούς ανθούν, εκτός από ιατρούς/επαγγελματίες κάθε ειδικότητας που οσμίζονται πρόσθετα κέρδη, και απατεώνες που βρίσκουν ευκαιρίες εκμετάλλευσης. Η αντιγήρανση δεν ταυτίζεται με την ανθρώπινη υγεία, ούτε με την ποιότητα ζωής, περισσότερο είναι μια φρεναπάτη που συχνά εξωθεί τους ανθρώπους σε ακραία αυτογελοιοποίηση μετατρέποντάς τους σε παραμορφωμένα κακέκτυπα του εαυτού τους -που έχουν μάλιστα ξοδέψει μεγάλα ποσά για να τα «καταφέρουν».

Η τέχνη της ύπαρξης βρίσκεται και στο γήρας, στο να γίνεται κάθε ηλικία αποδεκτή, δημιουργική και ωφέλιμη. Είναι μια υπέροχη τέχνη συμφιλίωσης που ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να έχει ξεχάσει στα συρτάρια της ιστορίας του. Καταλήγοντας -ακόμη κι αν είναι ευκολότερο να το πει κανείς από το να το κάνει πράξη- εάν θέλουμε να νικήσουμε κάτι, σε συνάρτηση με το χρόνο, ας είναι πρώτα ο θάνατος/παραίτηση του νου και δευτερευόντως η φθορά της υλικής μας σύστασης. Εξάλλου ο χρόνος στο τέλος θα μας καταβάλλει και, όπως έλεγε ο Κικέρωνας, «μια ευτυχισμένη ζωή έχει να κάνει με τη γαλήνη του νου», όχι με το σφρίγος και την όψη της επιδερμίδας.

Γιώργος Κουτσαντώνης

Το διαβάσαμε εδώ