Αν δες θες εξηγήσεις για τα στραβά του κόσμου, τότε τα ρίχνεις όλα στον επάρατο «νέο-φιλελευθερισμό» και καθάρισες. Τον 21^ο αιώνα, ορισμένοι έχουν βαλθεί να του φορτώσουν τόσα πολλά άσχετα πράγματα, που έχει χάσει το νόημά του ως λέξη. Χρησιμοποιείται απλώς ως μπαμπούλας, όπως παλιότερα ο «ιμπεριαλισμός».

Στη μεγάλη μελέτη ανασκόπησης της παγκόσμιας βιβλιογραφίας, οι Μπόας και Γκανς-Μουρ (2009) διαπιστώνουν πως ο όρος «νέο-φιλελευθερισμός» εμφανίζεται χιλιάδες φορές μετά το 2000, ενώ πριν εμφανιζόταν εξαιρετικά σπανίως. Αποτελεί πλέον ένα ρητορικό τέχνασμα, ένα νεφελώδες «κακό» που κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει με συνέπεια (Μπόας & Γκανς-Μουρ, 2009: σελ.138).

Έχει συμβεί αυτό για το οποίο προειδοποιούσε ο Γκαμπλ το 2001: «πρέπει να αποφευχθεί να αντιμετωπίζεται ο ‘νέο-φιλελευθερισμός’ σαν κάτι που συμβαίνει παντού και στα πάντα» (Γκαμπλ, 2001: σελ.134). Έχει χάσει την αρχική σημασία του και ορίζεται διαφορετικά από τον κάθε αρθρογράφο (Μπόας & Γκανς-Μουρ, 2009: σελ.139), δηλαδή «αποτελεί ένα σκιάχτρο που σημαίνει πολλά άσχετα πράγματα ταυτόχρονα» (Μαντζ, 2008: σελ.705).

Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα καταδεικνύουν το πόσο συγκεχυμένος είναι πλέον ο όρος «νέο-φιλελευθερισμός» ανά τον κόσμο, καθώς τον εμφανίζουν ως «υπαίτιο» για τα εξής πολύ διαφορετικά μεταξύ τους φαινόμενα:

(α) Το θάνατο της πολιτικής (Ζιρού, 2005)

(β) Τη θέσπιση ενιαίας εθνικής διδακτέας ύλης και εθνικών εξετάσεων (Απλ, 2004)

(γ) Το σύστημα «Κανένα Παιδί μη Μείνει Πίσω» (No Child Left Behind) στις ΗΠΑ (Λέιβα, 2007)

(γ) Την αύξηση της βίας στον σύγχρονο Αυστραλέζικο κινηματογράφο (Στράτον, 2009)

(δ) Τις οικονομικές δυσκολίες του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (Μπάτλερ, 2009)

(ε) Την αύξηση της δημοτικότητας των γάμων τύπου «Bollywood» στην Ινδία (Καπούρ, 2009)

(στ) Τη θέσπιση προνομίων πρόσβασης σε βάσεις δεδομένων αντί για αύξηση χώρων για βιβλία στις βιβλιοθήκες  (Μακουήν, 2009)

Σύμφωνα με τον μελετητή Ν.Νονίνι, ο όρος «νέο-φιλελευθερισμός» εμφανίζεται πλέον σε σχέση με οποιοδήποτε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό ή πολιτιστικό φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου. Έτσι, επιτρέπει να δημιουργούνται συμμαχίες «χωρίς την ενοχλητική ανάγκη να χρειάζεται να ξεκαθαρίσουν σε τι ακριβώς εναντιώνονται ή τι ακριβώς κριτικάρουν» (Νονίνι, 2008: σελ.149). Η χρήση ενός όρου «ομπρέλα» απλουστεύει τις επιλογές: είτε διαλέγεις τον «κακό νέο-φιλελευθερισμό» είτε μια «καλή» κοινωνία, χωρίς άλλες εξηγήσεις. 

Αυτή η εικόνα του «κακού νέο-φιλελευθερισμού» δημιουργήθηκε, αφενός, από τη μαρξιστική σχολή των Χάρβεϊ, Σόλτε, Φουκς, κ.α. (όπου παρουσιάζεται ως μία ιδεολογία που επεβλήθη από την «άρχουσα τάξη» στα πάντα) και αφετέρου από τη νέο-μαρξιστική σχολή των Ντην, Μπράουν, Μίλερ κ.α. (όπου παρουσιάζεται ως εξαναγκασμός του κράτους να λειτουργεί με όρους αγορών). Η (νέο)μαρξιστική αντίληψη βλέπει «παρεμβατικότητα ακόμη και στη μείωση της παρεμβατικότητας» (Μίλερ, 2010), και παρουσιάζει τον «νέο-φιλελευθερισμό» σαν μία παγκόσμια συνωμοσία, μια συντονισμένη προσπάθεια κάποιων «ελίτ» που έχει σκοπό μόνον να πλουτίσει τους λίγους.

Οι μαρξιστές θεωρούν πως η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ φέρνουν τη «νέο-φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση» (Σόλτε, 2005: σελ.1), ώστε «να χαθεί κάθε έλεγχος στην ιδιοκτησία, την πολιτική, και τις αξίες» (Φουκς, 2008: σελ.108-109), αλλά «αγνοώντας τη φτώχια, την κοινωνική ανισότητα, την πολιτισμική υποβάθμιση, την εξάντληση των πόρων, και την περιβαλλοντική καταστροφή»  (Μπράουν, 2003). Θεωρούν πως όλα προέρχονται από έναν κεντρικό μηχανισμό, μια συνωμοσία των ισχυρών εναντίον των αδύναμων.

Η ιστορική πορεία της λέξης «νέο-φιλελευθερισμός» είναι διαφορετική από αυτήν που παρουσιάζουν οι μαρξιστές: πρωτοεμφανίστηκε στο Παρίσι το 1938 κι από τότε υπήρξαν πολλές εξελίξεις και εφαρμογές τις οποίες δεν αναφέρουν. Ο αριστερός διανοητής Μισέλ Φουκώ, στις περίφημες «12 διαλέξεις περί της Βιοπολιτικής» (1978-9), εξήγησε ακριβώς τι ήταν ο Ευρωπαϊκός «νέο-φιλελευθερισμός»: ‘[είναι] η Γερμανική κοινωνική οικονομία της αγοράς: διότι […] η αγορά, αν και αποτελεί τον μόνο ορθολογικό τρόπο εκτίμησης, είναι πολύ ασταθής από μόνη της και έτσι απαιτεί στήριξη, διαχείριση, και «ευταξία» που επιβάλλεται από το κράτος πρόνοιας (π.χ. βοήθημα ανεργίας, ιατροφαρμακευτική ασφάλιση, στεγαστική πολιτική, κλπ.)’ (Φουκώ, 1979: σελ.323).

Για τον Μισέλ Φουκώ, λοιπόν, ο ευρωπαϊκός «νέο-φιλελευθερισμός» ήταν αυτό που αποκαλούμε και «Γερμανική σοσιαλδημοκρατία». Κι ενώ ο ίδιος ο Φουκώ (1979), γράφει πως στις ΗΠΑ ο όρος «νέο-φιλελευθερισμός» είχε διαφορετική σημασία, ήρθε ο Τσαρλς Πήτερς (1983) να δημοσιεύσει το «Μανιφέστο ενός Νεοφιλελεύθερου», ένα κατεξοχήν σοσιαλδημοκρατικό κείμενο που εναντιώνεται στους συντηρητικούς, και το οποίο αποτέλεσε εργαλείο για το Δημοκρατικό κόμμα να εκλέξει τους Κλίντον και Γκορ στην προεδρία. Οι μαρξιστές έρχονται 20 χρόνια αργότερα, αγνοούν την ιστορία, και εισάγουν ad hoc ορισμό για τον «νέο-φιλελευθερισμό» ως ένα μίγμα μονεταρισμού, συντηρητισμού, και παγκόσμιας συνωμοσίας, με Πινοσέ, Θάτσερ, και Ρέηγκαν (Χάρβεϊ, 2005).

Στην Ελλάδα, όπου είμαστε ιδιαίτερα επιρρεπής στη συνωμοσιολογία, έχουν ταχθεί εναντίον του «νέο-φιλελευθερισμού» τόσο ο ΣυΡιζΑ όσο και οι ΑνεξΕλ (Καμμένος, 2012), χρησιμοποιώντας τον ως κοινό εχθρό, ενώ εσχάτως έχουν συμπαραταχθεί και εκπρόσωποι της ΝΔ (Παυλόπουλος, 2014), της ΔημΑρ (Μαργαρίτης, 2014), και της Πρωτοβουλίας «58» (Βούλγαρης, 2013). Πρόκειται για την Ελληνική έκφανση της παγκόσμιας υστερίας που, αν δεν μπορείς να εξηγήσεις ένα πρόβλημα, τότε φταίει ο επάρατος «νέο-φιλελευθερισμός».

------

(Απλ) Apple, Michael (2004) ‘Schooling, Markets and an Audit Culture’, Educational Policy 18(4), σελ.614-621.

Βούλγαρης, Γιάννης (2013), Ομιλία στο «Ακροπόλ», kentro.aristera.gr/start/?p=15095

(Γκαμπλ) Gamble, Andrew (2001) ‘Neo-Liberalism’, Capital and Class 25(1), σελ.127-134.

(Ζιρού) Giroux, Henry (2005) ‘The Terror of Neoliberalism: Rethinking the Significance of Cultural Politics’, College Literature 32(1), σελ. 1-19.

Καμμένος, Πάνος (2012), Ομιλία στη Συνδιάσκεψη των Ανεξάρτητων Ελλήνων, anexartitoiellines.gr/post.php?post_id=359

(Καπούρ) Kapur, Jyotsna (2009) ‘An “Arranged Love” Marriage: India's Neoliberal Turn and the Bollywood Wedding Culture Industry’, Communication, Culture and Critique 2(2), σελ.221- 233.

(Λέιβα) Leyva, Rodolfo (2007) ‘No Child Left Behind: A Neoliberal Repackaging of Social Darwinism’, Journal for Critical Education Policy Studies, τ.7. αρ.1, σελ.364-381

(Μακουήν) McQueen, Humphrey (2009) ‘An Implosion of Knowledge’, Meanjin 35(1), σελ. 56-61.

(Μαντζ) Mudge, Stephanie Lee (2008) ‘The State of the Art: What is Neo-Liberalism?’, Socio-Economic Review 6, σελ.703-731.

(Μίλερ) Miller, Toby (2009) ‘Afterword: Albert and Michael's recombinant DNA’, Continuum: Journal of Media and Cultural Studies 23(2), σελ.269-275.

(Μίλερ) Miller, Toby (2010) ‘Michel Foucault, The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978–79’, International Journal of Cultural Policy 16(1), σελ.56-57.

(Μπάτλερ) Butler, Judith (2009) ‘Save California's Universities’ The Guardian Online: Comment is Free, 4 October.

(Μπόας) Boas, Thomas & (Γκανς-Μουρ) Gans-Moore, Joshua (2009) ‘Neo-Liberalism: From New Liberal Philosophy to Anti-Liberal Slogan’, Studies in Comparative International Development 44(1), σελ.137-161.

(Μπράουν) Brown, Wendy (2003) ‘Neo-Liberalism and the End of Liberal Democracy’, Theory and Event 7(1), σελ.1-29.

(Μπράουν) Brown, Wendy (2006) ‘American nightmare: Neo-liberalism, neo-conservatism, and dedemocratization’, Political Theory 34(6), σελ.690-714.

(Νονίνι) Nonini, Donald (2008) ‘Is China Becoming Neoliberal?’, Critique of Anthropology 28(2), σελ. 145-176.

(Ντην) Dean, Jodi (2008) ‘Enjoying Neoliberalism’, Cultural Politics 4(1), σελ.47-72.

Παυλόπουλος, Προκόπης (2014): Η δημοσιονομική πειθαρχία ως νεοφιλελεύθερη φαντασίωση, ΕΠΙΚΑΙΡΑ τ.221

(Πήτερς) Peters, Charles (1983) ‘A Neoliberal’s Manifesto’, Washington Monthly, σελ.8-18

(Ρηντ) Read, Jason (2003) The Micro-Politics of Capital: Marx and the Prehistory of the Present. Albany, NY: State University of New York.

(Σόλτε) Scholte, Jan Aart (2005) The Sources of Neo-liberal Globalization. Overarching Concerns Paper No. 8. Geneva: United Nations Research Institute for Social Development.

(Στράτον) Stratton, Jon (2009) ‘The Murderous State: The Naturalisation of Violence and Exclusion in the Films of Neoliberal Australia’, Cultural Studies Review 15(1), σελ. 11-32.

(Φουκώ) Foucault, Michel (1979) The Birth of Biopolitics, Lectures at the College de France: Editions du Seuil/Gallimard

(Φρήμαν) Freedman, Des (2008) The Politics of Media Policy. Cambridge: Polity.

(Φουκς) Fuchs, Christian (2008) Internet and Society: Social Theory in the Information Age. Νέα Υόρκη: Routledge.

(Χάρβεϊ) Harvey, David (2005) A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press.

Φώτης Κοκοτός