φωτο: Διαδίκτυο

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος οραματίστηκε, διερεύνησε, έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του τουρισμού και οργάνωσε τις πρώτες κρατικές τουριστικές υπηρεσίες. Δυστυχώς, η έλλειψη πολιτικής σταθερότητας δημιουργούσε προβλήματα στην ομαλή ανάπτυξη της τουριστικής πολιτικής, του τουρισμού και της οικονομίας όπως έχει συμβεί σε πολλές περιπτώσεις στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Όπως περιγράφονται παρακάτω οι εξελίξεις, είναι προφανές ότι οι συχνές αλλαγές κυβερνήσεων, έφερναν αλλαγές σε πρόσωπα και υπηρεσίες και δεν επέτρεπαν τη δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για οργανωμένες ενέργειες και επενδύσεις.

Στις αρχές του 20ου αιώνα δεν υπήρχε οργανωμένη κρατική προσπάθεια για την ανάπτυξη του τουρισμού[1]. Πριν αλλά και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο έγιναν οι πρώτες προσπάθειες ανάπτυξής του μόλις φάνηκε η δυναμική που υπήρχε. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος την αντιλήφθηκε γρήγορα και κατά τα πρώτα χρόνια της πρωθυπουργίας του (1910-1915) -αλλά και αργότερα (1928-1932)- έκανε τις πρώτες ουσιαστικές κινήσεις. Προς αυτήν την κατεύθυνση ιδρύθηκε το 1914 το Γραφείο Ξένων και Εκθέσεων[2] που ασχολήθηκε και με την ελληνική συμμετοχή στη Διεθνή Έκθεση του Σαν Φραντζίσκο το 1915[3]. Άλλη σημαντική δραστηριότητα του γραφείου ήταν η έκδοση ενός επίσημου τουριστικού οδηγού, με τίτλο “Guide officiel de communication de Grèce”.

Οι πολιτικές εξελίξεις όμως, ο πόλεμος, η μικρασιατική καταστροφή, έφεραν ανακατατάξεις. Δεν γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό ο τουρισμός απασχολούσε τις σύντομης διάρκειας κυβερνήσεις και τη στρατιωτική δικτατορία Πάγκαλου (1925-6). Κίνημα επισκεπτών υπήρχε προφανώς, όπως προκύπτει από τη δραστηριότητα τουριστικών επιχειρήσεων, την κυκλοφορία ξενόγλωσσων και ελληνόγλωσσων ταξιδιωτικών οδηγών αλλά και από άλλα μέτρα όπως η καθιέρωση τελών εισόδου σε αρχαιολογικούς χώρους. Το 1926 για να επισκεφθεί ένας ξένος τις αρχαιότητες και τα μουσεία της Αττικής έπρεπε να πληρώσει μια λίρα Αγγλίας, και δύο για τις αρχαιότητες όλης της Ελλάδας (Οι δε Έλληνες πλήρωναν κεφαλικό φόρο για να ταξιδέψουν)[4]. Το 1926 η υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων καταργήθηκε μαζί με το Υπουργείο και τη θέση της πήρε ο Εθνικός Σύνδεσμος Αναπτύξεως Περιηγητισμού. Με το νόμο της 19/24 Μαρτ. 1926 οι επιχειρήσεις που εποπτεύονταν από την Υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων περιήλθαν πια στη δικαιοδοσία του Γραφείου Εποπτείας και Επιθεωρήσεως Ξενοδοχείων. Το γραφείο υπαγόταν στη Διεύθυνση Αστυνομίας Πόλεων. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι με τις αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό, εφόσον οι υπηρεσίες και τα άτομα άλλαζαν, η όποια αξιόλογη προσπάθεια ήταν συχνά καταδικασμένη να έχει προσωρινή διάρκεια. Η έλλειψη πολιτικής σταθερότητας αντικατοπτριζόταν σε ότι αφορούσε τον τουρισμό και ήταν τροχοπέδη για την ανάπτυξή του από εκείνη, την πρώτη περίοδο ανάπτυξης.

Το 1928 (που επανήλθαν οι «Φιλελεύθεροι» στην εξουσία) ανασυστήθηκε η υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων ως «Διεύθυνση»  (για να καταργηθεί πάλι το 1936). Το 1929 παράλληλα με τη «Διεύθυνση Ξένων και Εκθέσεων» ιδρύθηκε ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού[5] (ΕΟΤ). Πρόεδρος ορίστηκε ο Αλέξανδρος Κασσαβέτης. Η δημιουργία του ΕΟΤ ήταν ένα σημαντικότατο βήμα προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης του τουρισμού. Ο οργανισμός ίδρυσε το 1932 Σχολή Ξεναγών[6] ενώ δρομολόγησε τη δημιουργία Σχολής Ξενοδοχειακών Επαγγελμάτων[7]. Από το 1931[8] καθιερώθηκε άδεια του ΕΟΤ για την άσκηση του επαγγέλματος του ξεναγού[9]. Ο νόμος προστάτευε τους ξεναγούς και τους τουριστικούς πράκτορες, ενώ έμμεσα στόχευε στην προστασία του ελληνικού τουρισμού[10]. 

Ο ίδιος ο Πρωθυπουργός αναγνώριζε τη σημασία του τουρισμού και ασχολήθηκε προσωπικά με πολλά ειδικά θέματα[11]. Το 1929 ιδρύθηκε ελληνικό διαφημιστικό γραφείο στην Ουάσιγκτον[12], που προωθούσε τον τουρισμό στην Ελλάδα. Το 1932 η Διεύθυνση είχε ανατεθεί με τη μορφή ανάθεσης έργου σε αμερικανό διευθυντή, τον Brainerd P. Salmon, με μισθό $15600 ετησίως[13]. Ο μισθός περιλάμβανε και το κόστος εκτύπωσης διαφημιστικών εντύπων[14]. Αυτές βέβαια οι ενέργειες απευθύνονταν σε μεγάλο βαθμό στους ομογενείς, όμως ο στόχος ήταν η ανάπτυξη του τουρισμού. Η θέση του υπευθύνου για τον τουρισμό στην Αμερική ήταν σημαντική και φαίνεται ότι υπήρχαν διεκδικητές της. Ο Ν. Κασσαβέτης, ελληνοαμερικανός τουριστικός επιχειρηματίας, πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να αναλάβει εκείνος τη θέση του Σάλμον[15]. Η Διεύθυνση Τύπου ανακοίνωσε, σε απάντηση «ανακριβών δημοσιευμάτων» στην εφημερίδα «Πατρίς» ότι είναι συμφερότερη η χρήση του Σάλμον αφού ο Κασσαβέτης ζητούσε $231.500 για 3 χρόνια. Πολλοί ομογενείς, μέλη της οργάνωσης ΑΧΕΠΑ, διαμαρτυρήθηκαν στο Βενιζέλο γιατί ανατέθηκε ένα τέτοιο έργο σε Αμερικανό και όχι σε κάποιον Έλληνα. Φαίνεται ότι ο Βενιζέλος για να συμβιβάσει την κατάσταση αποφάσισε να διορίσει έναν άλλον Έλληνα, το Βενετσανάκο[16]. Ο ΑΧΕΠΑ[17] φαίνεται ότι είχε ενεργό ρόλο στις διαδικασίες προώθησης τουριστών στην Ελλάδα.

Σε επιστολή του Κ. Μελά, Διευθυντή του ΕΟΤ, τονίζεται η σημασία του τουρισμού και η ευχή ότι θα καταφέρουν στο μέλλον να εισάγουν συνάλλαγμα με αυτό τον τρόπο[18]. Για πολλά χρόνια η βασική επιδίωξη των κυβερνήσεων ήταν η εισαγωγή συναλλάγματος και η εξισορρόπηση του ισοζυγίου πληρωμών. Ο Μελάς έστειλε επίσης επιστολή στο Βενιζέλο,[19] στην οποία ανέφερε περιοχές που θα μπορούσαν να προσελκύσουν τουρισμό χάρις στο φυσικό τους κάλλος. Τέτοιες ήταν η Κυπαρισσία, το Μπούρτζι, το Παλαμήδι, η Ναύπακτος, τα Ιωάννινα. Πρότεινε επίσης σε άλλη επιστολή τη δημιουργία Τοπικών Ταμείων Τουρισμού (με συνεισφορά τοπικών φορέων και όχι του ΕΟΤ) και το διορισμό διδασκάλων που θα μετέδιδαν τις «σωστές συμπεριφορές» για την υποδοχή τουριστών. Σε άλλη επιστολή τονίζεται η ανάγκη επισκευής του οδικού δικτύου. Υπάρχει τέλος σημείωμα στα αρχεία του Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλος, που δείχνει ότι ο Βενιζέλος ενημερωνόταν σχετικά με τις ενέργειες άλλων ευρωπαϊκών χωρών για τον τουρισμό (διαφήμιση, ξενοδοχεία), όπως η Αγγλία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Γερμανία[20].

Κάτι που πρέπει να τονίσουμε είναι η ενεργή ανάμειξη των ιδιωτών-επιχειρηματιών στο θέμα της τουριστικής πολιτικής. Το 1928 ο Σταμάτης Πολέμης[21] και ο Archie Hill (Διευθυντής της American Express) έστειλαν υπόμνημα στο Βενιζέλο για την ανάγκη βελτίωσης της τουριστικής υποδομής και την αναγκαιότητα κατασκευής ξενοδοχείων στους Δελφούς και την Κόρινθο, καθώς και την ίδρυση αυτοτελούς οργανισμού για τον τουρισμό (την επόμενη χρονιά ιδρύθηκε ο ΕΟΤ). Επίσης υπήρχαν τοπικοί φορείς στην Κρήτη -πιθανόν και αλλού- που ζητούσαν μέτρα για την ανάπτυξη του τουρισμού όπως πχ ο «Κτηματικός σύλλογος Ασπίς». Ακόμη και μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές το 1932, ιδιώτες τον πλησίαζαν για να προωθήσει τα αιτήματά τους. Στις 12/7/1933 ο George Dakoglou έστειλε επιστολή στο Βενιζέλο αιτούμενος να προωθήσει τον τουριστικό οδηγό του «Τhe travel guide and manual of Hellas».

Επαφές φαίνεται να είχε ο Βενιζέλος και με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Γραφείων Ταξιδίων, Τουρισμού και Μεταναστεύσεως. Ο Σύνδεσμος προφανώς είχε σχέση με την ελληνοαμερικανική κοινότητα, τα συμφέροντα των οποίων προσπαθούσε να προωθήσει-ήταν άλλωστε σημαντικοί πελάτες των ελληνικών γραφείων. Έτσι, το 1932 εστάλη επιστολή του στον Βενιζέλο, που ανέφερε ότι «οι ομογενείς είχαν συνάψει δάνεια προσφέροντας ισχυρό νόμισμα και τώρα-λόγω της κρίσης- βρίσκονταν σε άσχημη οικονομική κατάσταση». Την ίδια χρονιά λόγω της οικονομικής κρίσης, ο Βενιζέλος είχε περικόψει την επιχορήγηση του ΕΟΤ από τέσσερα σε δύο εκ. δρχ.. Περικοπές έγιναν και στους μισθούς του προσωπικού, που κυμαίνονταν από 1.500-2.000 δρχ. μηνιαίως.

Το 1932 ήταν μια δύσκολη χρονιά για την κυβέρνηση Βενιζέλου. Όπως προαναφέρθηκε έγιναν περικοπές λόγω της στάσης πληρωμών και πολλά έργα πάγωσαν[22]. Λόγω της κρίσης λήφθηκαν σκληρά μέτρα για την απαγόρευση εξαγωγής συναλλάγματος και την πάταξη της κερδοσκοπίας και είχε προηγηθεί η νομοθεσία περί προστασίας του εθνικού νομίσματος[23]. Ο Βενιζέλος συγκρούστηκε με τον επιχειρηματικό κόσμο στην προσπάθειά του να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση της χώρας. Πρώτα από όλα δυσαρέστησε τους βιομηχάνους και τους εφοπλιστές (και άλλους με αποθέματα συναλλάγματος, όπως οι παλιννοστούντες Έλληνες) γιατί ζήτησε δραχμοποίηση των αποθεμάτων συναλλάγματος και αυτοί διαμαρτυρήθηκαν[24]. Όλα αυτά τα γεγονότα σε συνδυασμό με τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης ήταν παράμετροι με πολιτικό κόστος.

Δυστυχώς η σταθερότητα στο πολιτικό σύστημα δεν κράτησε πολύ και ο τουρισμός ζημιώθηκε και πάλι από τις αλλαγές σε υπηρεσίες και πρόσωπα. Η χώρα γνώρισε άλλο ένα δικτατορικό καθεστώς όταν την εξουσία ανέλαβε η κυβέρνηση του Ι. Μεταξά. Ο ΕΟΤ καταργήθηκε το 1936 ενώ παράλληλα ιδρύθηκε το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού το οποίο υπαγόταν στην Προεδρία της Κυβερνήσεως. Ακολούθησαν κατευθυνόμενες και αυστηρά ελεγχόμενες διαδικασίες και πολιτικές.

Η ανάπτυξη του τουρισμού και της τουριστικής πολιτικής δεν κυλούσε ομαλά ούτε μεταπολεμικά, ενώ αποτέλεσε αντικείμενο διάφορων υπουργείων. Ο ΕΟΤ συχνά άλλαζε ταυτότητα. Άλλοτε υπαγόταν στον Πρωθυπουργό, άλλοτε στον Υπουργό Συντονισμού, άλλοτε στο Υπουργείο Προεδρίας και στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. Από τη μεταπολεμική περίοδο και μέχρι την ίδρυση του Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης το 2004, φαίνεται να άλλαξε η εποπτεία του ΕΟΤ τουλάχιστον εννέα φορές.

Συντάκτης: Παπαδουλάκη Κατερίνα

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε πριν αρκετά χρόνια στο πλαίσιο διδακτορικής διατριβής με θέμα την ιστορία της τουριστικής επιχειρηματικότητας. Ευχαριστώ πολύ το Ίδρυμα Ελευθέριος Βενιζέλος στα Χανιά, για την πρόσβαση στα αρχεία που αφορούν τον Ελευθέριο Βενιζέλο.