Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες έχουν περάσει κύματα μετανάστευσης πολλές φορές στην ιστορία. Είναι επίσης γνωστό ότι σε πολλές περιπτώσεις, η ιστορία επαναλαμβάνεται. Οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν στο παρελθόν, είναι κοινές με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοι μετανάστες, Έλληνες και μη. Πολλοί από εμάς έχουμε ακούσει σχετικές οικογενειακές ιστορίες και αυτό μας κάνει (ή θα έπρεπε να μας κάνει) να είμαστε ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι, με όλους αυτούς που αναγκάζονται να ξεριζωθούν από τον τόπο τους. Εδώ θα ασχοληθούμε με την περίπτωση της Κρήτης και με την επιχειρηματική πλευρά της κατάστασης, δηλ. τους «πράκτορες μετανάστευσης» οι οποίοι, διαδραμάτιζαν από τις αρχές του αιώνα σημαντικό ρόλο.

Πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρξε ρεύμα μετανάστευσης από την Κρήτη, κυρίως προς τις ΗΠΑ. Όμως δεν υπήρχαν οργανωμένα γραφεία μεταναστεύσεως στην Κρήτη. Οι Αθηναϊκοί πράκτορες είχαν δικούς τους ανθρώπους, που έβρισκαν υποψήφιους ταξιδιώτες και τους έστελναν στην Αθήνα για τα περαιτέρω, στα εκεί εδρεύοντα γραφεία. Μετά το πέρας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς η μετανάστευση αυξανόταν ραγδαία σε όλη την Ελλάδα, αναπτύχθηκε επιχειρηματικό πνεύμα στο χώρο αυτό. Πολλοί Κρητικοί ταξίδευαν και διέμεναν στην Αθήνα για αρκετό καιρό έως ότου διεκπεραιώσουν τις απαραίτητες ενέργειες για το πολυπόθητο ταξίδι. Οι χρονοβόρες αυτές διαδικασίες δημιούργησαν μία τάση ανάπτυξης Κρητικών πρακτόρων, που συνεργάζονταν απ’ ευθείας με ατμοπλοϊκές εταιρίες, ή πράκτορές τους. Υπήρχε η αντίληψη ότι οι μη Κρητικοί, ξεγελούσαν υποψήφιους μετανάστες, αποσπώντας τα χρήματά τους ή παρέχοντας τους φρούδες υποσχέσεις και ελπίδες, σχετικά με τους όρους ταξιδιού τους ή με την ανεύρεση εργασίας. Σάλος επικράτησε από ένα περιστατικό που συνέβη σε κάποιο Χανιώτη μετανάστη, ο οποίος οδηγήθηκε στο Μεξικό, όπου οι δήθεν εκεί εκπρόσωποι που επρόκειτο να τον μεταφέρουν στα σύνορα, τον λήστεψαν και τον δολοφόνησαν[1]. Προφανώς η δημιουργία ανεξάρτητων Κρητικών γραφείων διευκόλυνε πολύ τους υποψήφιους μετανάστες οι οποίοι ξόδευαν χρήματα και υπομονή μεταβαίνοντας στην Αθήνα στους μεγάλους πράκτορες.

Ένα τέτοιο οργανωμένο γραφείο (μάλλον το πρώτο στην Κρήτη) «Μεταναστεύσεων και Διεκπεραιώσεως υποθέσεων κληρονομικών αποζημιώσεων Αμερικής-Εξωτερικού» ίδρυσε ο Νικόλαος Μαρινάκης, το 1920 στα Χανιά της Κρήτης. Ο Μαρινάκης υπήρξε μετανάστης από το 1912 έως το 1917 στην Αμερική και με το τέλος του πολέμου αποφάσισε να δραστηριοποιηθεί επιχειρηματικά στην πατρίδα του[2]. Το γραφείο του, φαίνεται ότι ακολουθούσε μία στρατηγική αμεσότητας και ειλικρίνειας προς τους Χανιώτες προσφέροντας τους την ασφάλεια που έλειπε. Στο πρόσωπό του έβρισκαν ένα «δικό τους άνθρωπο εμπιστοσύνης», ο οποίος τους συμβούλευε σχετικά με το ταξίδι τους, τον ιδανικό προορισμό και πώς να αποφεύγουν κακοτοπιές. Τους χορηγούσε εισιτήρια με πίστωση, τα οποία θα αποπλήρωναν μετά την μετάβαση στον τόπο προορισμού και την εξεύρεση εργασίας. Ενίοτε δάνειζε και συνάλλαγμα σε ταξιδιώτες. Οι άμεσες και προσωπικές σχέσεις με τους πελάτες ήταν συχνό φαινόμενο στις επιχειρήσεις της Κρήτης αλλά και γενικότερα της επαρχίας.

 Το 1924 το Αθηναϊκό μεταναστευτικό γραφείο «Αδελφών Μπούρα» -που είχε παράρτημα και στη Νέα Υόρκη- πτώχευσε αφήνοντας αβοήθητους πολλούς υποψήφιους μετανάστες που είχαν προπληρώσει εισιτήρια. Την ίδια περίοδο[3], ένα άλλο Αθηναϊκό γραφείο, το «Contonis Βros», έχοντας αποσπάσει επίσης πολλά χρηματικά ποσά για την εξυπηρέτηση και αποστολή μεταναστών έκλεισε και οι συντελεστές του οδηγήθηκαν στη δικαιοσύνη. Και άλλα γραφεία εκμεταλλεύονταν μετανάστες, με διάφορους τρόπους, όπως εκδίδοντάς τους εισιτήρια θέσης διαφορετικής από αυτήν που τελικά ταξίδευαν.

Από το 1921 που τέθηκαν σε εφαρμογή τα πρώτα περιοριστικά μέτρα από τις ΗΠΑ και μετά, κάποια γραφεία πτώχευσαν και κάποια άρχισαν να προσανατολίζονται στην αποστολή μεταναστών σε άλλες χώρες, όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Βραζιλία, το Μεξικό και η Ουρουγουάη. Οι χώρες αυτές όμως δεν είχαν στην πραγματικότητα την ανάγκη σε εργατικό δυναμικό που είχαν τα προηγούμενα χρόνια οι ΗΠΑ. Ο Μαρινάκης απέτρεπε μέσω δημοσιευμάτων του στον τοπικό τύπο τους συμπατριώτες του από το να πραγματοποιούν τέτοιους εκπατρισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απάτης της εποχής εκείνης, υπήρξε η υπόσχεση από γραφεία μεταναστεύσεως, για μεταφορά ταξιδιωτών στο Μεξικό και από εκεί παράνομη είσοδό τους στις ΗΠΑ. Όμως πολλοί μετανάστες έπεφταν θύματα απάτης και ταλαιπωρούνταν καθώς οι αρχές τους επέστρεφαν πίσω. 

Φαίνεται ότι μεταπολεμικά στην Κρήτη η μετανάστευση δεν ήταν τόσο έντονη αφού το 1958 και το 1959 μετανάστευσαν μόνιμα από την Κρήτη μόνο 988 άτομα[4]. Η μετανάστευση νωρίτερα είχε κάπως ευνοηθεί από τον αμερικανικό νόμο περί πολεμοπαθών. Ίσως σε κάποιο βαθμό, η κάμψη της μετανάστευσης να οδήγησε τα ταξιδιωτικά γραφεία σε άλλες δραστηριότητες και σε προσπάθειες για την ανάπτυξη του τουρισμού. Μετά το 1960 όμως τα πράγματα άλλαξαν και το μεταναστευτικό ρεύμα των Κρητικών αυξήθηκε, κινήθηκε δε προς τη Δυτική Ευρώπη, και κυρίως τη Γερμανία. Οι επαρχιώτες μετανάστευαν σε μεγαλύτερα ποσοστά από ότι οι κάτοικοι της πρωτεύουσας. Τα μεγαλύτερα ποσοστά προέρχονταν από τη Βόρεια Ελλάδα. Το 1969 η Κρήτη, τα Ιόνια νησιά και τα Δωδεκάνησα αντιπροσώπευαν το 6,1% των μεταναστών προς τη Γερμανία (17.500 μετανάστες), ενώ το 9,9% (26.600 μετανάστες) προερχόταν από την Αττική, τα νησιά του Σαρωνικού και την Εύβοια[5].

Οι επιχειρηματίες που ξεπήδησαν εκείνα τα χρόνια εδραιώθηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσω της μετανάστευσης. Όταν μάθαιναν ότι κάποιος σκεπτόταν να μεταναστεύσει, ενίοτε έσπευδαν να τον προσεγγίσουν ακόμη και στο σπίτι του. Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν επηρέασαν και αυτοί, προφανώς, τις εξελίξεις.

Οι Κρητικοί, για χρόνια εξακολουθούσαν να δείχνουν εμπιστοσύνη στους συμπατριώτες τους πράκτορες, οι οποίοι, τους παρείχαν πρακτικές συμβουλές και υπηρεσίες[6]. Αυτοί αναλάμβαναν όλες τις απαραίτητες διαδικασίες, όπως πχ. τις αιτήσεις προς την αρμόδια πρεσβεία. Σε επιστολή του 1965 του γραφείου του Σπανουδάκη προς την Αυστραλιανή Πρεσβεία[7] που αφορά μία υποψήφια γυναίκα που επιθυμούσε να μεταναστεύσει στην Αυστραλία αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Είμαι υγιής, γνωρίζω ανάγνωση και γραφήν……επιθυμώ να μεταναστεύσω διότι έχω ακούσει ότι οι συμπατριώτες σας είναι ευγενικοί…….αφετέρου υπάρχουν εργασίαι εις τις οποίες δύναμαι να δουλέψω δίχως να φοβάμαι πως κάποτε θα μείνω χωρίς εργασία όπως συμβαίνει εις την χώρα μου….».

Κατερίνα Παπαδουλάκη