Ένας φίλος μού έστειλε ένα λινκ προς τις «200 τούρκικες λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά» και μου έκανε μερικές ερωτήσεις για τον κατάλογο αυτό. Επειδή το θέμα έχει ενδιαφέρον, γράφω το σημερινό άρθρο.

Αν κλικάρετε στον παραπάνω σύνδεσμο, θα δείτε έναν κατάλογο λέξεων και, ως εισαγωγή, το εξής σύντομο προχειρογραμμένο κείμενο:

Καθημερινά χρησιμοποιούμε πολλές δεκάδες λέξεις οι οποίες είναι τουρκικές και έχουν παρεισφρύσει στη γλώσσα μας χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή τους και την αντίστοιχη ελληνική έννοια.

Σε αλφαβητική σειρά, μερικές από τις τουρκικές λέξεις που χρησιμοποιούμε συχνότερα:

Πριν περάσουμε στον κατάλογο των λέξεων, μερικά εισαγωγικά σχόλια.  Δεν συμφωνώ και τόσο για το «παρεισφρύσει», και όχι τόσο επειδή γράφεται «παρεισφρήσει», αλλά επειδή υποδηλώνει μια λαθραία, κρυφή διείσδυση στη γλώσσα, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Επίσης, είναι ανακρίβεια να λέμε ότι οι λέξεις του καταλόγου είναι «τουρκικές». Το λέμε συχνά, κι εγώ το γράφω πολλές φορές για οικονομία της συζήτησης, αλλά βέβαια ελληνικές είναι, ελληνικότατες, που τις δανειστήκαμε από τα τουρκικά, όμως έχουν ενταχθεί πλήρως στο ελληνικό τυπικό, έχουν σχηματίσει παράγωγα και σύνθετα, έχουν γεννήσει χιλιάδες άλλες λέξεις -σκεφτείτε μόνο πόσες παράγονται από το «χάζι». (Παρόμοια ανακριβές είναι να λέμε π.χ. ‘ελληνικές λέξεις της αγγλικής γλώσσας’ -το democracy είναι αγγλική λέξη, η ελληνική λέξη είναι ‘δημοκρατία’).

Επειδή ο κατάλογος δεν είναι σε αλφαβητική σειρά, έκατσα και τον ταξινόμησα, έβαλα και αρίθμηση, και τον παρουσιάζω παρακάτω ταχτοποιημένο. Για κάποιο λόγο που αγνοώ, οι λέξεις του καταλόγου είναι  ήταν γραμμένες με κεφαλαία, κι έτσι μπερδεύουμε το χάλι με το χαλί· στην αρχή έλεγα να τις ξαναγράψω σε πεζά, αλλά βαρέθηκα. Ευτυχώς βρέθηκε ο φίλος Βιοάννης και έκανε ένα μαγικό κι έτσι έχουμε τον κατάλογο σε πεζά.

Οι εξηγήσεις που δίνονται σε παρένθεση είναι του αρχικού κειμένου, όχι δικές μου, και δεν συμφωνώ πάντοτε, αν και έχουν το προτέρημα ότι είναι σύντομες.

Οι λέξεις του καταλόγου είναι 220 αλλά δύο από αυτές (μπόρα και ταπί) δεν έχουν τουρκική προέλευση, επομένως ο κατάλογος κανονικά έχει 218 λέξεις -το άφησα 220 στον τίτλο για να είναι πιο στρογγυλό. Όταν λέμε «τουρκική προέλευση» συνυπολογίζουμε και την απώτερη αραβική ή περσική προέλευση των λέξεων.

Ο τίτλος του αρχικού άρθρου (Ποιες είναι οι 200 τουρκικές λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά) είναι λιγάκι παραπλανητικός, και όχι εξαιτίας της ανακρίβειας που επισήμανα πιο πάνω. Καταρχάς, υποδηλώνει ότι ο αρχικός συντάκτης έκανε κάποια έρευνα συχνότητας ως προς τη χρήση αυτών των δάνειων λέξεων, αλλά ασφαλώς κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει.  Έπειτα, αυτό το «χρησιμοποιούμε καθημερινά» είναι υπερβολή. Κάτι σαν «πολύ συχνά» θα ήταν ακριβέστερο. Μια και δεν έχουμε στατιστικές συχνότητας, ο καθένας έχει διαφορετική ιδέα τι είναι συχνό και τι όχι, και ασφαλώς στον κατάλογο των 218 λέξεων είναι και καναδυό λέξεις που τις θεωρώ σπάνιες και δεν θα τις έβαζα (ας πούμε το τσαΐρι, που είναι στις Λέξεις που χάνονται και που δεν είναι καθόλου γνωστό στη νότια Ελλάδα, αν δεν κάνω λάθος) αλλά γενικά βρίσκω πως αυτός που έφτιαξε το λημματολόγιο έχει αίσθηση της γλώσσας.

Βέβαια, λείπουν πολλές λέξεις που λέμε συχνά, αλλά αφού ο συντάκτης ήθελε να διαλέξει περίπου 200 λέξεις, κάποιες έπρεπε να αφήσει έξω. Μοιραία προκύπτει το ερώτημα, πόσα είναι τα τουρκικά δάνεια της ελληνικής γλώσσας ή (αν δεν μας ενοχλεί η ανακρίβεια), «πόσες είναι οι τουρκικές λέξεις της ελληνικής γλώσσας». Δεν είναι εύκολες τέτοιες μετρήσεις, γιατί υπάρχουν λέξεις ξεχασμένες και λέξεις ζωντανές, όπως επίσης υπάρχουν αρχικές λέξεις και παράγωγες-σύνθετες λέξεις. Για παράδειγμα, από τη λέξη ‘γλέντι’ έχουμε και το ρήμα γλεντάω, έχουμε τον γλεντζέ και τη γλεντζού, που μας δίνουν το επίθετο ‘γλεντζέδικος’ και το επίρρημα ‘γλεντζέδικα’. Έχουμε το υποριστικό «γλεντάκι», ενώ στον Μπαμπινιώτη υπάρχει και ο ημιλόγιος τύπος ‘γλεντιστής’. Έχουμε τέλος και τον γλεντοκόπο, το γλεντοκόπι ή γλεντοκόπημα, το ρήμα γλεντοκοπώ. Η μια «αρχική» λέξη δίνει δώδεκα μαζί με τα παράγωγά της. Δεν είναι όλες τόσο παραγωγικές, αλλά κάποιες είναι περισσότερο.

Αλλά μεγαλύτερη δυσκολία είναι να αποφασίσεις αν θα καταμετρήσεις τις μισοξεχασμένες ή τις διαλεκτικές λέξεις τουρκικής προέλευσης, τον μουχτάρη και το σιτζίμι, το ασλάνι και τον βεζινέ, το ζάρφι και το καμπαρντίζω, ή τον ρεντέ και την όζα (επίτηδες βάζω αυτή την τελευταία, που είναι κοινότατη στη Θεσσαλονίκη και σχεδόν άγνωστη κάτω από τα Τέμπη). Αν πούμε 5000 λέξεις τούρκικης προέλευσης (χωρίς να μετράμε τα παράγωγα) δεν θα πέσουμε πολύ έξω. Αλλά αν θέλουμε λέξεις σχετικά διαδεδομένες, τότε ο αριθμός μικραίνει πολύ. Σε ένα βιβλίο του, το 1975, ο Διζικιρίκης είχε εκτιμήσει σε λίγο πάνω από χίλιες τις λέξεις τουρκικής προέλευσης, χωρίς να μετράει τις παράγωγες. Σε μια συζήτηση στη Λεξιλογία, ο Νίκος Λίγγρης είχε κάνει μια καταμέτρηση των λημμάτων που περιλαμβάνονται στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό και είχε υπολογίσει περίπου 900 λέξεις, αν και με κάποια παράγωγα μέσα, οπότε ο αριθμός αρχικών λέξεων είναι περίπου 800.

Συγκρίνοντας τις 218 λέξεις μας με τον κατάλογο των περίπου 900 λέξεων της Λεξιλογίας, διαπιστώνω ότι, μόνο από το γράμμα Α λείπουν λέξεις όπως: αλατζάς, άλικος, αλισβερίσι, αλμπάνης, αμανάτι, αμανές, αμπάρι,  αραλίκι, αραμπάς, ασίκης, ασκέρι, άτι, αχούρι, άχτι που δεν είναι και τόσο σπάνιες. Για το αμπάρι και το αχούρι, μια εξήγηση που βρίσκω (επειδή λείπει και το τσιμπούσι) είναι ότι ο αρχικός συντάκτης τις είχε θεωρήσει ελληνικής προέλευσης (αντιδάνεια), επειδή παλιότερα έτσι τις θεωρούσαν (ακόμα και το λεξικό Μπαμπινιώτη, στις πρώτες εκδόσεις του, τις έδινε για ενδεχομένως αντιδάνεια). Ωστόσο, ο κατάλογος έχει άλλα αντιδάνεια (τεφτέρι, μπαρούτι, φουντούκι), οπότε η απουσία αμπαριού και αχουριού παραμένει μυστήριο.

Πλάι σε κάθε «τούρκικη» λέξη, ο αρχικός συντάκτης δίνει, σε παρένθεση, ένα συνώνυμο ή μια εξήγηση με «αμιγώς ελληνικές» λέξεις. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι μπορούμε να αντικαταστήσουμε τις «τούρκικες» λέξεις με τις «εγχώριες», όπως επιχείρησαν κάποιοι σε ένα μαζικό ηλεμήνυμα, που χρησιμοποιεί αυτόν τον κατάλογο λέξεων, και που το κοροϊδεύει δεόντως ο Γιάννης Χάρης σε πρόσφατο σχόλιό του, δίνοντας μερικά παραδείγματα τέτοιας (υποθετικής και αγλωσσολόγητης) αντικατάστασης:

Αν φτάσατε ως εδώ, κοιτάζοντας τις τελευταίες δέκα λέξεις νομίζω ότι μπορείτε να συμπεράνετε ότι ο κατάλογος αυτός, κατά πάσα πιθανότητα, δεν έχει συνταχθεί πρόσφατα. Από πού το καταλαβαίνουμε; Μα, είναι απλό. Λείπει η λέξη «χαράτσι» -και το θεωρώ απίθανο να υπάρχει Έλληνας που να διαλέξει 220 τουρκογενείς λέξεις σήμερα και να παραλείψει τη λέξη «χαράτσι» -εκτός κι αν συντάκτης του καταλόγου είναι ο κ. Ευ. Βενιζέλος!

Πηγή: sarantakos.wordpress.com