…το δαιμόνιο μυαλό και η συγκλονιστική ζωή της Έμι Νέδερ

Γιάννης Μπρούζος, διδάκτωρ Φυσικής

Στην λαϊκή αγορά μιας αθηναϊκής γειτονιάς, ρωτάω την καλοσυνάτη κυρία πίσω από τον πάγκο -αφορμής αναζήτησης του προϊόντος που θα απαντούσε κατά το δυνατόν ικανοποιητικά στην ερώτηση- “Was will das Weib?”

“Τι θέλει η γυναίκα;” Ένα από τα κορυφαία προβλήματα που έθεσε ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης Ζίγκμουντ Φρόιντ και στο οποίο ο ίδιος δήλωσε αδυναμία να απαντήσει μετά από 30 χρόνια έρευνας. Η κυρία στην λαϊκή δεν σκέφτηκε ούτε τρία δευτερόλεπτα: “Τα πάντα από όλα”
είπε αποστομωτικά και συμπλήρωσε “καλά ο Φρόιντ δεν το χε καταλάβει αυτό;”

Και ενώ προαιώνια ερωτήματα απαντιούνται με τον πιο απλό και λιτό τρόπο από λαϊκούς “δασκάλους” την ίδια μέρα 23η Μαρτίου πριν από 135 χρόνια γεννιέται στο Ερλάνγκεν της Γερμανίας μια από τις πιο λαμπρές δασκάλες, ένα από τα πιο ιδιοφυή μυαλά η γερμανοεβραία Έμι Νέδερ.

Η Νέδερ ήταν ίσως η μεγαλύτερη μαθηματικός όλων των εποχών, και η επιστημονική κληρονομιά που άφησε δεν έχει σταματήσει να επηρεάζει τις θετικές επιστήμες μέχρι σήμερα.

Γιατί η Νέδερ δεν έδειξε απλά ακόμα ένα νομο ή μια θεωρία για κάποιο πεδίο της φυσικής, όπως ο νόμος της Βαρύτητας του Νεύτωνα, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, οι νόμοι του Ηλεκτρομαγνητισμού του Μαξγουελ, οι νόμοι της Θερμοδυναμικής ή η αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ. Έκανε κάτι πολύ πιο μεγαλειώδες.

Μας δίδαξε πως να παράγουμε νόμους, έπλασε την θεωρία των θεωριών. Όπως θα το έλεγε και η σοφή κυρία στην λαϊκή αγορά ήθελε και έπλασε “τα πάντα για όλα”.

Τα μαθηματικά θεωρήματα της Νέδερ μας δείχνουν πως να ξεκινάμε τη σκέψη μας από την αρχή του ελάχιστου χρόνου/διαδρομής και από τις συμμετρίες και να καταλήγουμε σε νόμους της φύσης. Το σύμπαν (το μικρό και το μεγάλο) είναι γεμάτο συμμετρίες μέσα από τις οποίες η Νέδερ μας οδηγεί στο να εξάγουμε αντίστοιχους θεμελιώδεις νόμους.

Παραδείγματος χάριν το ότι μπορούμε να κάνουμε το ίδιο πείραμα και σε μια λαϊκή αγορά της Αθήνας και στο πανεπιστήμιο του Ερλάνγκεν και να πάρουμε το ίδιο αποτέλεσμα –η συμμετρία της χωρικής μετάθεσης δηλαδή– οδηγεί με τα βήματα της Νέδερ στην διατήρηση της ορμής και απο κει στους νόμους του Νεύτωνα.

Επίσης το γεγονός ότι μπορούμε να κάνουμε το ίδιο πείραμα τώρα και σε εκατό και σε χίλια χρόνια και να πάρουμε το ίδιο αποτέλεσμα –η συμμετρία της χρονικής μετάθεσης– μας οδηγεί ακολουθώντας την Νέδερ στον θεμελιώδη νόμο της Θερμοδυναμικής της διατήρηση της ενέργειας.

Ακόμα πιο ριζοσπαστικά, όταν μια συμμετρία χαλάει (“σπάει” όπως το λέμε στην αργκό της φυσικής) -όπως στην περίπτωση του μέλλοντος παρελθόντος ή άλλων συμμετριών πιο περίπλοκων στην φυσική- μπορώ να βρω νόμους όπως της αύξησης της εντροπίας του σύμπαντος που σχετίζεται με την αύξηση της αταξίας και το βέλος του χρόνου.

Στην δεκαετία του 60 που το έργο της Νέδερ πολλά χρονια μετά το θάνατό της άρχισε να αναγνωρίζεται και να αναφέρεται στις δημοσιεύσεις, έγιναν τεράστιες τέτοιες τομές στη σωματιδιακή φυσική όπως για παράδειγμα στις ασθενείς αλληλεπιδράσεις (μια από τις βασικές δυνάμεις της φύσης μαζί με την βαρυτική την ηλεκτρομαγνητική και την ισχυρή πυρηνική) που έφεραν τη σφραγίδα της.

Αλλά και το διάσημο πλέον σωματίδιο του θεού που ανακαλύφθηκε πρόσφατα πειραματικά στο CERN, ή αλλιώς το σωματίδιο Higgs είναι ακριβώς το θεωρητικό αποτέλεσμα μιας “σπασμένης¨ συμμετρίας που δίνει την εξήγηση στο υπαρξιακό ερώτημα “γιατί έχουν μάζα τα σώματα”. Γιατί υπάρχουμε δηλαδή.

Πως μπορεί όμως μια γυναίκα που μας πρόσφερε τόσα πολλά να είναι τόσο άγνωστη στο ευρύ κοινό;

Η Νέδερ γεννήθηκε σε μια εποχή όπου οι γυναίκες δεν ήταν αποδεκτές στα πανεπιστήμια. Η μόρφωσή της έφτασε ως το βαθμό να γίνει δασκάλα (αυτό επιτρεπόταν στις γυναίκες τότε) όμως η μεγάλη δίψα της για μόρφωση την ώθησε να παρακολουθεί χωρίς να έχει εγγραφεί τα μαθήματα της σχολής μαθηματικών του Ερλάνγκεν.

Ήταν από τις πρώτες γυναίκες που σπούδασαν και δεν ήταν ίσως εντελώς τυχαίο που ήταν μια μεγαλοφυΐα. Κάποια στιγμή είχε την τύχη να την ανακαλύψει και να την υποστηρίξει ο μεγάλος Ντέιβιντ Χίλμπερτ ο οποίος προσπάθησε να της εξασφαλίσει κάποια ακαδημαϊκή θέση, μάταια όμως καθώς τα πανεπιστήμια έβγαζαν σπυράκια και μόνο στην ιδέα της “γυναίκας-λέκτορα”. Το ανώτερο που επιτεύχθηκε ήταν να δίνει αμισθί τις διαλέξεις του Χίλμπερτ στο πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν υπό το όνομά του.

Τα αποτελέσματα της Νέδερ παρότι χρησιμοποιούνται ευρέως σε δημοσιεύσεις παρατηρείται πριν το 1960 μια αποφυγή αναφοράς στην ίδια και το έργο της. Το 1933 έρχονται οι Ναζί στην εξουσία. Και η Νέδερ ήταν γυναίκα, Εβραία, διανοούμενη, και πασιφίστρια (με επισκέψεις στη Μόσχα και θετική άποψη για την επιστήμη στη Ρωσία). Εντάξει μπορεί ο καθένας να κάνει τον εύκολο υπολογισμό. Η Νέδερ ήταν από τους πρώτους ακαδημαϊκούς που εκδιώχθηκαν από τη ναζιστική Γερμανία. Και όπως πολλοί άλλοι έφυγε για την Αμερική με βοήθεια του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Ενός από τους πολλούς μεγάλους που αναγνώρισαν το έργο της και μίλησαν για τη μεγαλύτερη μαθηματικό του 20ου αιώνα.

Όμως γενικά όχι μόνο εκείνη την εποχή αλλά και σήμερα είναι πολύ δύσκολο για μια γυναίκα να προχωρήσει και να αναγνωριστεί στις θετικές επιστήμες και ειδικά στα ανδροκρατούμενα μαθηματικά και τη φυσική. Λίγες γυναίκες είναι γνωστές στην ιστορία της επιστήμης. Σίγουρα η Μαρί Κιουρί για την δουλειά της στην ραδιενέργεια, και ίσως η Ροζαλιντ Φράνκλιν που παρά τη μεγάλη συμβολή της στην ανακάλυψη του μοντέλου της διπλής έλικας του DNA δεν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ που απονεμήθηκε στους άνδρες συναδέρφους της Γουάτσον και Κρικ.

Η Έμι Νέδερ όχι απλά δεν πήρε τα Νόμπελ που άξιζε, αλλά ούτε θέση ακαδημαϊκή δεν θα είχε ποτέ αν δεν είχε φροντίσει ο Αλμπερτ Αϊνστάιν για να έχει μια τέτοια στα τελευταία δύο χρόνια της σύντομης ζωής της. Η ιδιοφυία αυτή με προσωπικό κόστος χωρίς κανένα αντάλλαγμα και κατά τους φοιτητές και συνεργάτες της -τα επονομαζόμενα “παιδιά της Νέδερ”- παρά τις αντιξοότητες πάντα με μεγαλοκαρδία και χαμόγελο, μας έδωσε τα πάντα για όλα. Όπως ίσως μόνο μια γυναίκα θα μπορούσε να κάνει.

Νομίζω δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να κλείσουμε παρά με τα λόγια του Άλμπερτ Αινστάιν για αυτήν στο αποχαιρετιστήριο-ευχαριστήριο γράμμα του

“Οι προσπάθειες των περισσότερων ανθρώπων αναλίσκονται στην πάλη για το καθημερινό ψωμί τους, αλλά και οι περισσότεροι από εκείνους που, είτε μέσω της τύχης ή κάποιο ιδιαίτερο δώρο, απαλλάσσονται από αυτό τον αγώνα απορροφώνται σε μεγάλο βαθμό στην περαιτέρω βελτίωση της περιουσίας τους. Κάτω από την προσπάθεια αυτή που κατευθύνεται προς τη συσσώρευση υλικών αγαθών βρίσκεται πολύ συχνά η ψευδαίσθηση ότι αυτός είναι ο πιο σημαντικός και επιθυμητός στόχος προς επίτευξη. Όμως υπάρχει, ευτυχώς, μια μειοψηφία που αποτελείται από εκείνες και εκείνους που αναγνωρίζουν νωρίς στη ζωή τους ότι οι πιο όμορφες και ικανοποιητικές εμπειρίες διαθέσιμες σε όλη την ανθρωπότητα δεν προέρχονται από τον εξωτερικό κόσμο, αλλά σχετίζονται με την ανάπτυξη των αισθημάτων της σκέψης και δράσης των ατόμων. Οι γνήσιοι καλλιτέχνες, ερευνητές και διανοητές ήταν πάντα άνθρωποι αυτού του είδους. Και όσο διακριτική είναι η ζωή των ανθρώπων αυτών, τόσο -και παρά ταύτα- οι καρποί των προσπαθειών τους είναι τα πιο πολύτιμα δώρα που μια γενιά μπορεί να κάνει στις επόμενες….”

ALBERT EINSTEIN
Princeton University, May 1, 1935.
[New York Times May 5, 1935]

Πηγή: nostimonimar.gr