Σαντορίνη, Δεκέμβριος 2011, παραμονή πρωτοχρονιάς.

Η κίνηση στην καλντέρα είναι έντονη από νωρίς το πρωί, όπως ήταν και τις προηγούμενες ημέρες. Στο νησί κατάφεραν να προσγειωθούν αρκετά learjets με εκλεκτούς επιβάτες από όλο τον κόσμο. Και οι τακτικές πτήσεις ήταν γεμάτες, στα ξενοδοχεία δεν υπήρχε δωμάτιο ούτε για αστείο. Η αγωνία μεγάλη! Θα γίνει το θαύμα; Μια έκρηξη δυνατή του ηφαιστείου την ώρα που θα αλλάζει ο χρόνος; Εκείνη τη βραδιά θα άνοιγαν οι πιο παλιές «Σαντορίνες». Ασύρτικα που «κοιμόντουσαν» για χρόνια στα κελάρια του νησιού, αλλά και σε σπίτια σε όλο τον πλανήτη. Βλέπετε, οι πολύτιμες φιάλες, είχαν επαναπατριστεί για να ανοιχθούν στη γη που γέννησε το χρυσαφένιο περιεχόμενο τους και τώρα θα γεννούσε φωτιά. Ποιος δεν θα ευχόταν να βρίσκεται στη Σαντορίνη μια τέτοια βραδιά…

Το σενάριο αυτό θα μπορούσε να είναι αληθινό πέρα έως πέρα, όμως δεν είναι. Τουλάχιστον σε όλα τα σημεία του. Διότι πράγματι, το Δεκέμβριο του 2011, το ηφαίστειο της Σαντορίνης ήταν έτοιμο να εκραγεί. Οι Καμένες, η μικρή και η μεγάλη, δεν έμοιαζαν με ηφαίστεια έτοιμα να εκραγούν, ήταν ηφαίστεια έτοιμα να εκραγούν. Τι θα γινόταν αν όντως αυτό είχε συμβεί; Πολύ απλά, όσοι βρισκόντουσαν τότε στη Σαντορίνη, θα απολάμβαναν το πιο φαντασμαγορικό, το πιο μυθικό, το πιο συγκλονιστικό, το πιο εντυπωσιακό και αξέχαστο θέαμα στον κόσμο! Με γυμνά μάτια, ίσως με μάσκα, ίσως πίσω από τζάμια, σίγουρα όμως στ’αλήθεια.

Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή

Η γοητεία της Σαντορίνης είναι το ηφαίστειο, η ιστορία και οι μύθοι του. Υπάρχουν άνθρωποι, που έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής τους σε αυτό. Με πάθος, με επιστημοσύνη, με ανιδιοτέλεια, επειδή το θέλουν και το αγαπούν και όχι γιατί αμείβονται ή δοξάζονται. O άνθρωπος που μας διηγείται σήμερα αυτή την ιστορία, δηλαδή για το τι έγινε το 2011 στο νησί, που το ηφαίστειο ήταν έτοιμο να εκραγεί, είναι ένας από αυτούς.

Είναι ο Δόκτωρ Ηφαιστειολογίας Γιώργης Βουγιουκαλάκης, σήμερα προϊστάμενος του Τμήματος Φυσικών Κινδύνων της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (πρώην ΙΓΜΕ), ο άνθρωπος που μελετά τα ηφαίστεια της χώρας μας και εκτιμά τους κινδύνους τους. Είναι ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του ΙΜΠΗΣ, του παρατηρητηρίου του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Είναι εκείνος που τα έζησε όλα για 15 μήνες, όταν το νησί ετοίμαζε στα σπλάχνα του να γίνει πρώτη είδηση σε όλα τα μέσα ενημέρωσης του πλανήτη.

«Ξεκινήσαμε να παρακολουθούμε συστηματικά το ηφαίστειο της Σαντορίνης ουσιαστικά το 1990 με ένα πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου εγκαταστήσαμε ένα πολυπαραμετρικό σύστημα που παρακολουθούσαμε και καταγράφαμε τις τρεις βασικές παραμέτρους που απαιτούνται. Αυτό διήρκησε για 5 χρόνια και όταν ολοκληρώθηκε και παρά τις προσπάθειες μας, δεν βρέθηκε τρόπος να υποστηριχθεί και να βρεθεί ένας κρατικός φορέας που θα ήταν υπεύθυνος. Η λύση ήταν μια και ήταν ιδέα του ξενοδόχου Κώστα Κωνσταντινίδη, που ήταν και ο νονός. Δημιουργήσαμε ένα Μη κερδοσκοπικό φορέα, το Ινστιτούτο Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου Σαντορίνης, το Ι.Μ.Π.Η.Σ., που είναι παγκόσμια πρωτοτυπία καθώς όλα τα άλλα επιστημονικά παρατηρητήρια στον κόσμο είναι κρατικά.

Παρακολουθούμε το ηφαίστειο με διάφορα βασικά δίκτυα, με πρώτο το σεισμολογικό, όπου υπάρχουν εγκατεστημένοι 12 σεισμογράφοι - σε διαρκή λειτουργία είναι πάντα οι οκτώ – σύστημα παρακολούθησης του τοπογραφικού ανάγλυφου, δηλαδή δορυφορικές πυξίδες που καταγράφουν με ακρίβεια χιλιοστού την παραμόρφωση, την οποία επίσης παρακολουθούμε και με δορυφορικές εικόνες, αλλά και συστήματα που καταγράφουν την χημική σύσταση των ρευστών και της θερμοκρασίας».

Που βρίσκονται τα ενεργά ηφαίστεια της Σαντορίνης σήμερα;
«Αυτή τη στιγμή ενεργά ηφαιστειακά κέντρα είναι οι Καμένες και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπος, που μάλιστα έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το ηφαίστειο Τόνγκα και γι’αυτό τώρα το παρακολουθούμε με προσοχή. Στη διάρκεια της ζωής ενός ηφαιστείου αναπτύσσονται διάφορα κέντρα, για παράδειγμα τα Χριστιανά στο Ημεροβίγλι είναι το παλαιότερο ηφαιστειακό κέντρο του νησιού, από κει ξεκίνησαν όλα».

Ξαφνικά το 2011…

Διηγείται ο Γιώργης Βουγιουκαλάκης: «Τον Ιανουάριο του 2011 είναι η πρώτη φορά που έχουμε μία ενόργανη καταγραφή διέγερσης του ηφαιστείου. Ποτέ πριν, ούτε πολύ παλιά, αλλά ούτε το 1925, ή το 1940, ή το 1950 που έγιναν εκρήξεις είχαμε στοιχεία καταγεγραμμένα από όργανα, καθώς δεν υπήρχαν σεισμογράφοι και παλιρροιογράφοι. Μόνο αφηγήσεις από ντόπιους, ποια μέρα ξεκίνησε, πως ήταν η αίσθηση, γενικά πράγματα. Ξεκινούν λοιπόν μια σειρά από σεισμοί στην καλντέρα, που είναι μια σχεδόν ασεισμική περιοχή. Βέβαια στα τέλη του 2010, είχαμε παρατηρήσει κάποιες διαφορετικές καταγραφές στα χημικά αέρια.

Ξαφνικά τα σεισμικά γεγονότα είναι εκατοντάδες και αν βάλεις και τους πολύ μικρούς σεισμούς, είναι χιλιάδες και επικεντρώνονται πάνω στην ενεργή γραμμή της Καμένης. Ας σκεφτούμε μια γραμμή μήκους 5 χλμ. και πλάτους 500 με 1.000μ., όπου εκεί έχουμε όλα τα υποκέντρα των σεισμών, σε ένα βάθος ανάμεσα σε τέσσερα και δύο χιλιόμετρα, όπου για 15 μήνες εκδηλώνονται χιλιάδες σεισμοί.

Πολλές δονήσεις ήταν αισθητές στον κόσμο, όταν ήταν πάνω από 2,5 βαθμούς κλίμακας Ρίχτερ. Οι μεγαλύτεροι σεισμοί ήταν τρία και κάτι, πράγμα όμως ενοχλητικό γιατί ένιωθες συνεχώς τη γη να τρέμει.

Από την αρχή παρατηρούμε – εκτός από αλλαγές χημική σύσταση - να καταγράφεται μία παραμόρφωση. Έχουμε μία ανύψωση της περιοχής ανάμεσα στο Σκάρο και την Νέα Καμένη γύρω στα 15 εκατοστά. Ο Σκάρος τελικά θα ανέβει 9-10 εκατοστά και αρχίζουμε να σκεφτόμαστε σοβαρά ότι υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα να περάσουμε σε φάση έκρηξης. Η τελευταία κανονική, ας πούμε, έκρηξη είχε γίνει το 1941, είχε ακολουθήσει και μια μικρή το 1950, αλλά τα 70 χρόνια που είχαν περάσει έδιναν πια την δυνατότητα στο χώρο να συσσωρεύσει αρκετό υλικό ώστε να υπάρχει πιθανότητα να τροφοδοτήσει μία έκρηξη».

Οι Δύσκολες Νύχτες

Διηγείται ο Γιώργης Βουγιουκαλάκης: «Στο Ημεροβίγλι, στη σπηλιά του ξενοδοχείου Ηλιόποτος, πέφτανε στοιχήματα κάποια βράδια. Υπήρξαν στιγμές που οι σεισμοί την ημέρα ξεπερνούσαν τους 150 με 200 και εκτιμούσαμε πια ότι είναι πιθανό να εξελιχθεί ένα τέτοιο επεισόδιο. Τις νύχτες εκείνες βάζαμε στοιχήματα, σε πόσες μέρες, σε πόσες ώρες είναι δυνατό να γίνει η πρώτη έκρηξη. Ξέραμε καλά ότι είναι αδύνατο να γίνει πρόβλεψη σε επιστημονικό επίπεδο.

Το Δεκέμβριο του 2011, είμασταν όλοι σχεδόν πεισμένοι ότι είναι πολύ πιθανό να αρχίσουν τα πυροτεχνήματα…

Μια τέτοια βραδιά στη σπηλιά ήρθε και ο ηφαιστειολόγος Σταύρος Μελετλίδης από τις Κανάριες Νήσους, που είναι υπεύθυνος για το ηφαίστειο Λα Πάλμα. Ήταν έντονες στιγμές. Ο Παπαζάχος έπαιρνε τα δεδομένα από τους σεισμογράφους, κάποιοι είχαν κατεβάσει στα κινητά τους τις πρώτες εφαρμογές που κατέγραφαν σεισμούς. Ήταν σαν να παίζαμε ένα κρυφό παιχνίδι, οι σεισμοί ήταν περισσότεροι από ποτέ, η παραμόρφωση του εδάφους αρκετά μεγάλη. Η αμηχανία ήταν έκδηλη σε όλους. Τι θα γίνει αύριο, σε λίγο…

Γιώργη Βουγιουκαλάκη, πως ένιωθες;
«Προσωπικά πως ένιωθα; Αν εξαιρέσεις τις ημέρες της μεγάλης έντασης σχεδόν το ευχόμουν να συμβεί. Ζεις μια ολόκληρη ζωή και ψάχνεις αυτό. Είναι μεγάλη υπόθεση να το δεις να συμβαίνει, οπότε έστω και ενδόμυχα πολλές φορές έλεγα ναι, να γίνει μία έκρηξη. Όμως όταν πραγματικά υπήρχαν οι στιγμές που ήταν πολύ πιθανό να συμβεί και βλέπεις τις τεράστιες δυσκολίες ενός μηχανισμού να ανταποκριθεί, ευχόμουν να μην γίνει. Δεν υπήρχε το σχέδιο και τα μέσα. Δεν υπήρχε τίποτα και εκεί αρχίζεις και αναθεωρείς την επιθυμία…».

Ο Ρόλος του Κράτους

«Είχαμε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα να ενημερώνουμε την Πολιτική Προστασία διότι δεν υπήρχε κανένα σχέδιο. Βέβαια για χρόνια στέλναμε γράμματα και το ζητούσαμε, όμως δεν υπήρχε ανταπόκριση, λογικό σε ένα βαθμό, κανείς δεν πίστευε ότι θα ξυπνήσει το ηφαίστειο της Σαντορίνης.

Τα πρώτα μηνύματα που στείλαμε στο τότε υπουργείο Εσωτερικών και την Πολιτική Προστασία δεν έπεισαν κανέναν. Υπήρχε γενικά δυσπιστία για αυτά που λέγαμε και έτσι αναγκαστήκαμε και φέραμε τον ηφαιστειολόγο Φράγκο Μπάρμπερι που εκτός από καθηγητής μου, ήταν ο γενικός γραμματέας Πολιτικής Προστασίας στην Ιταλία, αλλά και τον Στιβ Σπαρκ, έναν βρετανό ηφαιστειολόγο που έχει λάβει το αντίστοιχο βραβείο Νόμπελ στην ηφαιστειολογία.

Ήρθαν στη Σαντορίνη και τους δείξαμε όλα τα στοιχεία, σε ένα βαθμό για να σιγουρευτούμε κι εμείς αλλά και για να πείσουμε τους ιθύνοντες ότι αυτό που συμβαίνει είναι αληθινό. Φτιάξαμε μία επιστολή και οι καλεσμένοι μας υπέγραψαν πρώτοι, αφού είχαν πιστοποιήσει όλα τα ευρήματα. Τότε όλοι ξεκίνησαν να πιστεύουν τι είναι πιθανό να συμβεί, αλλά δεν υπάρχει και καμιά βεβαιότητα.

Όλα τα στοιχεία ήταν επιβεβαιωμένα, εκτός για το αν θα γίνει έκρηξη. Τότε το κράτος δημιουργεί για πρώτη φορά Εθνική Επιστημονική Επιτροπή παρακολούθησης της Σαντορίνης υπό την προεδρία του τότε προέδρου του ΟΑΣΠ καθ. Στυλιανίδη, όπου συμμετείχαμε και εμείς μετά από πιέσεις…».

Γνώριζε ο κόσμος;
«Ήμασταν τυχεροί το 2011. Η τότε τοπική αυτοδιοίκηση ήταν μαζί μας 24 ώρες. Ευτυχώς ήταν Δεκέμβριος και όχι Ιούλιος που το νησί θα είναι γεμάτο κόσμο, τότε είχε το πολύ 10.000 ανθρώπους. Ο κόσμος γνώριζε. Ήταν το πρώτο πράγμα που κάναμε, να τον ενημερώσουμε και αυτό έγινε σε συνεργασία με την εκπαιδευτική κοινότητα και το δήμαρχο όπου ξεκινήσαμε παρουσιάσεις και εκδηλώσεις ενημέρωσης των κατοίκων, και φτάσαμε μέχρι τα σχολεία στους μαθητές και τους δασκάλους. Κανείς δεν έδειξε να φοβάται. Φυσικά υπήρξε και πολύ μεγάλο «Ράδιο αρβύλα», παρόλα αυτά η αντιμετώπιση του κόσμου ήταν πολύ ψύχραιμη πολύ σωστή».

Η Έκρηξη και τα Σενάρια

«Η Επιτροπή συνεδρίαζε, έβλεπε τα στοιχεία και τις εισηγήσεις μας και τα πιθανά σενάρια που θα μπορούσαν να συμβούν. Εκτιμούσαμε ότι θα είναι μία έκρηξη τύπου 1925.

Θα ξεκινούσε με μικρές εκρήξεις στην Καμένη, που σημαίνει ότι το λιμεναρχείο θα έπρεπε να αποκλείσει την πρόσβαση, σε ανθρώπους και σε σκάφη. Σε δεύτερη φάση θα περιμέναμε χερσαίες εκρήξεις κυρίως πάνω στην Καμένη και σηματοδοτούσαμε το χώρο που θα πρέπει να αποκλειστεί. Υπολογίζαμε περίπου 2χλμ.. Το λιμάνι του Αθηνιού θα έπρεπε να κλείσει γιατί είναι πάνω σε κατολίσθηση, άρα θα έπρεπε να υπάρχουν σχέδια για εναλλακτική τροφοδοσία του νησιού.

Το μεγάλο σόου

Περιγράφει με φαντασία ο Γιώργης Βουγιουκαλάκης: «Αν το ηφαίστειο ξυπνούσε…θα είχε μια δραστηριότητα τουλάχιστον 2 με 3 χρόνια. Θα υπήρχαν μέρες που θα είχαμε πέντε ή και δέκα εκρήξεις από τις Καμένες, ενώ θα μπορούσε να περάσει ίσως και ολόκληρος μήνες χωρίς εκρήξεις. Φανταστείτε στην Καμένη, 5-6 λοφάκια σε διαφορετικά σημεία, να πραγματοποιούν εκρήξεις! Το θέαμα θα είναι φαντασμαγορικό, αφού το μέγιστο ύψος που ανεβαίνει στάχτη είναι περίπου 3,5 χιλιόμετρα, μια κανονιά που στέλνει το βλήμα πολύ ψηλά στον ουρανό».

Πως θα ήταν η ζωή στο νησί;
«Η ζωή θα διαταρασσόταν με την έννοια ότι δεν λειτουργούσε πάντα το αεροδρόμιο – υπολογίζουμε 30 μέρες τον κάθε χρόνο - καθόλου το λιμάνι, θα πρέπει να καθαρίζονται οι δρόμοι από τη στάχτη που θα πέφτει, να είναι σε ετοιμότητα το νοσοκομείο και τόσα άλλα. Εάν υπήρχε τρόπος να ενημερώνεται ο κόσμος για κάποιες φορές που θα χρειαζόταν να κλείνει τα παράθυρα του, κατά τα άλλα θα καθόσουνα στο μπαλκόνι σου και θα έβλεπες εκρήξεις!

Είναι αυτό που λέμε αρνητική επικινδυνότητα όπως έγινε στο Λα Πάλμα, όπου πήγαιναν οι τουρίστες για να δουν τις εκρήξεις. Εάν σαν κράτος τους πρώτους έξι μήνες μπορείς να αποδείξεις ότι είσαι ασφαλής, ότι δεν έχεις προβλήματα, το δεύτερο εξάμηνο θα βούλιαζες από τουρίστες. Θα ζούσαν μια εμπειρία ανεπανάληπτη».

Τι έγινε τον Μάρτιο του 2013;
«Τον Μάρτιο του 2013 ξεκίνησε μια επιθετική μείωση των σεισμών. Σιγά σιγά άρχισε να υποχωρεί και η παραμόρφωση. Από τον Αύγουστο του ίδιου έτους η κατάσταση ηρέμισε εντελώς. Η ίδια κατάσταση επικρατεί σήμερα».

Πότε θα γίνει η επόμενη έκρηξη;
«Η επόμενη έκρηξη μπορεί να γίνει ανά πάσα στιγμή. Δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη. Μπορεί ξαφνικά από τον επόμενο μήνα να ξεκινήσει ένα άλλο επεισόδιο διέγερσης».

Το Σχέδιο Τάλως

«Σήμερα υπάρχει το Τάλως. Είναι ένα εξαίρετο σχέδιο που προβλέπει στο χαρτί τα πάντα. Δημιουργήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας με βάση τις προτάσεις που έκανε η Εθνική Επιτροπή Παρακολούθησης και εμείς ως Παρατηρητήριο. Είναι ένα τέλειο σχέδιο και λέει με κάθε λεπτομέρεια τι πρέπει να κάνει ποιος και πότε σε περίπτωση έκρηξης του ηφαιστείου. Τι κάνει το κέντρο Υγείας, η Δ.Ε.Η., ο ΟΤΕ, όλοι. Αυτά είναι όμως στα χαρτιά, είναι σχέδια και δυστυχώς δεν έχει γίνει ακόμη καμία άσκηση».

Τα ανορθόδοξα του Ι.Μ.Π.Η.Σ.

Στο παρατηρητήριο του ηφαιστείου της Σαντορίνης συμβαίνουν διάφορα παράξενα και μάλλον ανορθόδοξα πράγματα. Μετά το 1995, όπου και ολοκληρώθηκε το ευρωπαϊκό πρόγραμμα που το υποστήριζε, δεν βρέθηκε τρόπος να υποστηριχθεί από το κράτος. Έτσι δημιουργήθηκε ένας μη κερδοσκοπικός φορέας, το Ινστιτούτο Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου Σαντορίνης, το Ι.Μ.Π.Η.Σ. Τα ιδρυτικά του μέλη, ήταν περίπου 70. Όλοι, επιστήμονες και μη είναι εθελοντές. Σήμερα αριθμεί περί τα 90 μέλη, σεισμολόγους, μηχανικούς, γεωεπιστήμονες, τοπογράφους, γεωλόγους, ξενοδόχους, οινοποιούς και άλλους κατοίκους του νησιού. Από το 1995 μέχρι και το 2010 κατάφερναν να παίρνουν χορηγίες με διάφορους τρόπους, ώστε να καλύπτουν τα βασικά ανελαστικά έξοδα του Παρατηρητηρίου, δηλαδή εξοπλισμούς, συντήρηση, κλπ. Λίγο το υπουργείο Αιγαίου, η Περιφέρεια, εφοπλιστές από το νησί, τράπεζες, προγράμματα από πανεπιστήμιά και ιδρύματα, δωρεές απλών ανθρώπων. Το 2010 η νέα Δημοτική Αρχή, υιοθετεί ουσιαστικά το Ι.Μ.Π.Η.Σ., με μόνιμη επιχορήγηση από την δημοτική εταιρεία που έχει στην ευθύνη της το ηφαίστειο. Το παρατηρητήριο απαλλάσσεται από τον πονοκέφαλο της επιβίωσης του και έχει πλέον υποχρέωση σε ετήσια βάση, να στέλνει μία έκθεση πεπραγμένων, να κάνει εκδηλώσεις ενημέρωσης του κοινού κ.α. Ποια είναι τα έξοδα του; Από 30-40.000 ευρώ το χρόνο.

Πριν από λίγους μήνες το ΙΜΠΗΣ κατέκτησε, μετά από αξιολόγηση, την πρώτη θέση ως το καλύτερο Παρατηρητήριο Ηφαιστείου στον κόσμο, πάνω από αυτά του Βεζούβιου και της Αίτνα.

Όλα αυτά καλά, αλλά από εδώ και πέρα τι;

Από το 2019, η νέα Δημοτική Αρχή της Σαντορίνης σταμάτησε τη χρηματοδότηση του ΙΜΠΗΣ. Οι οικονομίες του φτάνουν μέχρι την προσεχή Άνοιξη.

*Από την περίληψη του φωτογραφικού λευκώματος «Θήρα ή Σαντορίνη: Γέννημα τέφρας» που είναι συλλογικό έργο των: Μανώλη Γλέζου, Βούλας Μποζινέκη Διδώνη & Γιώργη Βουγιουκαλάκη