Σαν σήμερα, στις 2 Οκτωβρίου του 1904, γεννήθηκε ο Γκράχαμ Γκρην. Η Μαργαρίτα Ζαχαριάδου και ο Γιώργος Τσακνιάς γράφουν για τον σπουδαίο συγγραφέα και για ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του, τον Ήσυχο Αμερικάνο.

Ο συγγραφέας της αβεβαιότητας

— Της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου —

«Το γράψιμο είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας· καμιά φορά αναρωτιέμαι πώς καταφέρνουν όσοι δεν γράφουν, δεν συνθέτουν μουσική και δεν ζωγραφίζουν, να δραπετεύουν από την τρέλα, τη μελαγχολία, τον πανικό και το φόβο που είναι εγγενείς στην ανθρώπινη κατάσταση».

Είναι μάλλον αδύνατο να γράψει κανείς «λίγα λόγια» για τον Γκράχαμ Γκρην, που γεννήθηκε σαν σήμερα, 2 Οκτωβρίου του 1904. Γιατί σε πόσο λίγα λόγια μπορούν να χωρέσουν 27 μυθιστορήματα, 4 συλλογές διηγημάτων και δύο αυτοβιογραφίες, ένα παρολίγον Νόμπελ το 1961 – και μετά, μια ολόκληρη ζωή με ταξίδια (και παραμονή) σε μερικά από τα πιο ταραγμένα σημεία του πλανήτη, η εμπλοκή του με τις μυστικές υπηρεσίες της Μεγάλης Βρετανίας και μια προσωπική ζωή τρικυμιώδης και ουδόλως άμεμπτη ηθικά, παρά τη διακηρυγμένη πίστη του Γκρην στον ρωμαιοκαθολικισμό; Από νωρίς στη ζωή του, διαγνώστηκε ότι πάσχει από διπολική διαταραχή, όταν έκανε απόπειρα αυτοκτονίας, στα 15 του. Σε όλη του τη ζωή υπέφερε από σοβαρές κρίσεις κατάθλιψης. Ο Γκρην χρησιμοποίησε το γράψιμο ως ψυχανάλυση – το ψυχαναλυτικό στοιχείο είναι ιδιαίτερα έντονο στα έργα του. Αυτό, βέβαια, δεν είναι καθόλου σπάνιο. Σπάνιο, στην περίπτωσή του είναι το γεγονός ότι συνέβη κατόπιν υποδείξεως του ψυχαναλυτή του, ήδη από τα 16 του.

Τα φοιτητικά του χρόνια στην Οξφόρδη (είμαστε πια στη δεκαετία του ’20) μπορούν να χαρακτηριστούν τουλάχιστον αμφιλεγόμενα: συμμετοχή ως συντάκτης σε μια αντισημιτική φυλλάδα αλλά και στο Κομουνιστικό Κόμμα της Μ.Β., ελπίζοντας σε πρόσκληση για τη Σοβιετική Ένωση, που όμως δεν ήρθε ποτέ. Παράλληλα, μια πρώτη αποτυχημένη ποιητική συλλογή και η γνωριμία με τη γυναίκα για χάρη της οποίας ασπάστηκε τον καθολικισμό, την παντρεύτηκε, την απάτησε και την εγκατέλειψε αλλά χωρίς ποτέ να πάρει διαζύγιο.

Από το 1929, με το πρώτο του βιβλίο, το The Man Within, ξεκινά και η πληθωρικότατη λογοτεχνική του παραγωγή. Ο ίδιος διέκρινε τα έργα του σε δύο κατηγορίες: τα «ψυχαγωγικά» («entertainments»), που περιελάμβαναν θρίλερ και μυστήρια, όπως Το Υπουργείο του Φόβου, και τα «λογοτεχνικά» («literature»), όπως το περίφημο Η Δύναμη και η Δόξα. Παρ’ όλα αυτά, με τα χρόνια η διάκριση γινόταν ακόμα και για τον ίδιο όλο και δυσκολότερη – και δικαίως, αφού και τα «ψυχαγωγικά» του διακρίνονταν για εκείνη τη χαρακτηριστική ικανότητα ψυχολογικής εμβάθυνσης που για πάμπολλους συγγραφείς θεωρείται ιερό δισκοπότηρο της δουλειάς. Ο Γκράχαμ Γκρην ταξίδεψε όσο λίγοι, και σχεδόν κάθε του ταξίδι γεννούσε ένα ακόμα μικρό αριστούργημα: το 1938 στο Μεξικό έγινε μάρτυρας των απηνών διώξεων των καθολικών ιερέων και έγραψε το Η Δύναμη και η Δόξα· στη διάρκεια του Β΄Π.Π., εργαζόμενος για τις μυστικές υπηρεσίες της Βρετανίας, πήγε στη Σιέρα Λεόνε, που αντικατοπτρίζεται στο Heart of the Matter, με κεντρικό ήρωα τον Σκόμπι, αξιωματικό της υπηρεσίας πληροφοριών σε μια αφρικανική αποικία· νωρίτερα, ένα ταξίδι στη Λιβερία (όπου διέσχισε 400 μίλια ζούγκλας φτάνοντας πολύ κοντά στο θάνατο) έφερε το Ταξίδι Χωρίς Χάρτες· στις εμπειρίες του από την Αϊτή του Ντιβαλιέ βασίζεται το The Comedians· και φυσικά ο Ήσυχος Αμερικανός, από την παραμονή του στη Σαϊγκόν ως πολεμικού ανταποκριτή από το 1951 έως το 1954 για τους Times, καλύπτοντας τον πόλεμο της Ινδοκίνας. Ο Γκρην χαρτογράφησε στη διάρκεια της ζωής του τα περισσότερα σημεία έντασης και σύγκρουσης στον πλανήτη, σε βαθμό που τα μέρη αυτά, πάντα φτωχά, ρημαγμένα, πνιγηρά, να χαρακτηρίζονται πλέον με τον γενικό όρο «Greenland».

Η καταγραφή του όμως δεν ήταν ποτέ δημοσιογραφική, αποστασιοποιημένη. Οι ιστορίες του πάντα κινούνται γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση και τις αντιφάσεις, τις εσωτερικές συγκρούσεις των ηρώων του – άλλωστε κι ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να είναι ένας βαθύτατα αντιφατικός άνθρωπος, ένα κατά συρροήν μοιχός και πιστός καθολικός, ένας πολέμιος της αποικιοκρατίας και υπάλληλος μυστικών υπηρεσιών, ένας αυστηρός, σνομπ Εγγλέζος, που ωστόσο έγραφε πως «στις ανθρώπινες σχέσεις, η καλοσύνη και τα ψέματα αξίζουν όσο χίλιες αλήθειες».

* * *

Ο ήσυχος Αμερικάνος

—  Του Γιώργου Τσακνιά  —

[Το ακόλουθο κείμενο είναι απόσπασμα από το επίμετρο της ελληνικής έκδοσης τού The Quiet American τού Graham Greene, το οποίο μετέφρασα για λογαριασμό των εκδόσεων Πόλις το 2003].

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Γκράχαμ Γκρην, από όλα του τα μυθιστορήματα ο Ήσυχος Αμερικάνος είναι εκείνο που βρίσκεται πιο κοντά στα πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Η ομώνυμη ταινία του Philip Noyce (με τον Michael Caine στον ρόλο του Φάουλερ, τον Brendan Fraser ως Πάιλ και την Do Hai Yen ως Φουόνγκ) είναι, με τη σειρά της, εξαιρετικά πιστή στο βιβλίο και ακόμη πιο πιστή στα ίδια τα γεγονότα. (Ακούγονται δύο εκρήξεις, όπως έγινε στην πραγματικότητα· ακόμη, δεν λείπει η λεπτομέρεια του φωτογράφου, τον οποίο η ταινία δείχνει να τραβά φωτογραφίες καθ’  υπόδειξιν του Πάιλ). Η πρεμιέρα της ταινίας, προγραμματισμένη αρχικά για τον Σεπτέμβριο του 2001, αναβλήθηκε μετά την τρομοκρατική ενέργεια της 11ης Σεπτεμβρίου, καθώς η εποχή θεωρήθηκε ακατάλληλη για ταινία με θέμα αντιαμερικανικό· χρειάστηκε να πιέσει ο Michael Caine την εταιρεία Miramax για να ξεκινήσει η ταινία στις αρχές του 2003.

Η ταινία του Noyce, ωστόσο, δεν είναι η πρώτη που βασίζεται στο βιβλίο του Γκρην. Είχε προηγηθεί η ομώνυμη ταινία του Joseph Mankiewicz το 1958, η οποία έχει τη δική της ενδιαφέρουσα ιστορία. Τον Μάρτιο του 1956, μόλις ο Mankiewicz αγόρασε τα δικαιώματα του βιβλίου, έλαβε μια επιστολή από τη Σαϊγκόν, γραμμένη από -ποιον άλλο;- τον σμήναρχο Edward Lansdale, με αναλυτικές οδηγίες σχετικά με το πώς έπρεπε να γυρίσει την ταινία. Ο Lansdale, παρόλο που παραδεχόταν ότι ο στρατηγός Τριν Μιν Τε είχε βάλει τις βόμβες και είχε αναλάβει την ευθύνη γι’ αυτές σε μια ραδιοφωνική εκπομπή, διαβεβαίωνε τον Mankiewicz ότι «είναι ζήτημα εάν ένας ή δύο εν ζωή Βιετναμέζοι γνωρίζουν την αλήθεια, κι αυτοί σίγουρα δεν θα την πούνε σε κανέναν» και τον προέτρεπε να βοηθήσει ώστε «να αποκαλυφθεί τελικά ότι το έκαναν οι κομμουνιστές, οι οποίοι ευθύνονται μέχρι και για την πλαστή ραδιοφωνική εκπομπή».

Ο Mankiewicz πράγματι γύρισε την ταινία· για τα γυρίσματα στο Βιετνάμ φρόντισαν οι άνθρωποι του Ντιεμ, και η ταινία ήταν αφιερωμένη σε αυτόν. Τον «Αμερικάνο» (δεν έχει όνομα στην ταινία) παίζει ο Audie Murphy, ο ήρωας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου με το συμπαθητικό πρόσωπο, ο οποίος τιμήθηκε με τα περισσότερα παράσημα που είχε ποτέ τιμηθεί απλός στρατιώτης και μετά έγινε πρωταγωνιστής του Χόλιγουντ. Ο Αμερικάνος είναι απλός, αθώος και ηρωικός. Στη σκηνή της έκρηξης, καταφτάνει με ένα ασθενοφόρο της «Χριστιανικής Αποστολής των Ηνωμένων Πολιτειών» για να φροντίσει τους τραυματίες. Ο Φάουλερ (Michael Redgrave), ο οποίος, καθ’ υπόδειξιν του Lansdale, παρουσιάζεται ως καρικατούρα του Γκράχαμ Γκρην, στέκεται ανάμεσα στα πτώματα και κατηγορεί τον Αμερικάνο ότι έχει σχέση με την έκρηξη (διότι τον μεθύστακα Εγγλέζο τον έχουν πιάσει κορόιδο οι κομμουνιστές). Ο Αμερικάνος, αγανακτισμένος, φωνάζει στον Φάουλερ: «Επιτέλους, για πρώτη φορά στη ζωή σου σκάσε και κοίτα να βοηθήσεις κανέναν άνθρωπο!» Αργότερα, ο Αμερικάνος θα προσπαθήσει άλλη μια φορά να πείσει τον Φάουλερ ότι η οδός του δικαίου και της αλήθειας είναι η Τρίτη Δύναμη (κοντολογίς, ο Νγκο Ντιν Ντιεμ): «Γνώρισα έναν πολύ σημαντικό Βιετναμέζο, που ζούσε εξόριστος στο Νιου Τζέρσεϋ. Αν όλα πάνε καλά, αν το Βιετνάμ γίνει ανεξάρτητη δημοκρατία, ο άνθρωπος αυτός θα είναι ο ηγέτης του».

Ο Γκράχαμ Γκρην είχε υπερασπιστεί το βιβλίο του, τόσο απέναντι στους αμερικανούς κριτικούς, όσο και απέναντι στην ταινία του Mankiewicz. Την είχε χαρακτηρίσει «δείγμα πολιτικής αθλιότητας» και είχε προβλέψει ότι το βιβλίο θα επιβίωνε «μερικά χρόνια περισσότερο απ’ ό,τι η ασυνάρτητη ταινία του κυρίου Mankiewicz». Και σε αυτό το σημείο, ο Γκράχαμ Γκρην αποδείχτηκε προφητικός.

Πηγή: dimartblog.com