Ο Ευγένιος Ευγενίδης (1882-1954), εφοπλιστής και εθνικός ευεργέτης, μου έφερε στον νου την περίφημη σύνδεσή του με την ποίηση, μέσα από την Έρημη χώρα του Έλιοτ. Θυμίζω τους στίχους από το τρίτο μέρος της συλλογής «Το κήρυγμα της φωτιάς»:

Ανύπαρκτη πολιτεία.
Κάτω από τη φαιά ομίχλη ενός χειμωνιάτικου μεσημεριού
Ο κύριος Ευγενίδης, έμπορος εκ Σμύρνης
Αξύριστος, με τις τσέπες γεμάτες σταφίδες
Κατευθείαν για Λονδίνο: φορτωτικές πληρωτέες άμα τη εμφανίσει,
Με κάλεσε με τα άξεστα γαλλικά του
Για γεύμα στο Κάνον Στρητ Οτέλ
Και μετά για ένα σαββατοκύριακο στο Μετροπόλ.

Το ποίημα εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 1922 αλλά γραφόταν επί αρκετά χρόνια και είχε ολοκληρωθεί πριν την Καταστροφή του Αυγούστου του 1922. Η αναφορά σε έναν Σμυρναίο έμπορο δεν είναι παράδοξη καθώς το ανατολικό ζήτημα απασχολεί έντονα τη βρετανική ζωή εκείνα τα χρόνια. Όμως έχει και μία πραγματική αφορμή. Ο Έλιοτ γνώρισε τον Ευγενίδη τον καιρό που εργαζόταν στο Σίτυ ως τραπεζικός υπάλληλος, στην Lloyds Bank όπου προσλήφθηκε το 1917 και παρέμεινε ως το 1925. Το επιχειρηματικό δαιμόνιο του Ευγενίδη (που δεν ήταν Σμυρναίος, γεννήθηκε το 1882 στο Διδυμότειχο, αλλά δραστηριοποιείτο στο εμπόριο με την Σμύρνη) αναδείχθηκε πολύ νωρίς στην οργάνωση των μεταφορών και το διεθνές εμπόριο. Ήδη από το 1902 εργαζόταν σε μια βρετανική ναυτιλιακή εταιρία, στην Doro’s Brothers και τέσσερα χρόνια αργότερα προσλήφθηκε ως γενικός διευθυντής στο ναυτιλιακό πρακτορείο Reppen. Υπήρξε ο μεγαλύτερος εισαγωγέας σκανδιναβικής ξυλείας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ανέλαβε την πρακτόρευση της σουηδικής ναυτιλιακής εταιρείας Svenska Orient Linien. Ως προς τις μεθόδους πλουτισμού δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Ο στίχος για πρόσκληση σε γεύματα και weekend προς έναν τραπεζικό υπάλληλο είναι προφανής, αρκεί για τα περαιτέρω. Το πρωτεύον μοτίβο που αντηχεί σε όλο το ποίημα ωστόσο, είναι άλλο. Είναι το μοτίβο ενός προφήτη, ενός οραματιστή. Ο Έλιοτ βλέπει τον εαυτό του σε αυτόν τον ρόλο, αισθάνεται (και είναι) ένας από τους λίγους που μπορούσαν να δουν και να κατανοήσουν τη διεφθαρμένη και έρημη προοπτική του μοντέρνου κόσμου γύρω του.

Αν ο Ευγενίδης επέζησε της Καταστροφής (έφτασε μάλιστα, πλοιοκτήτης πλέον ο ίδιος, να διευθύνει όλες τις σουηδικές ναυτιλιακές γραμμές στη Μεσόγειο αλλά και να έχει τον έλεγχο σημαντικών γραμμών από και προς την Ελλάδα – δικό του πλοίο ήταν το περίφημο «Βασίλισσα Φρειδερίκη» ενώ στο πλαίσιο της ευεργεσίας τού χρωστούμε μεταξύ άλλων το Ευγενίδειο), διόλου δεν αναιρείται το προφητικό ποιητικό σχήμα του Έλιοτ. Διότι στην Έρημη χώρα δεν απασχολεί τον ποιητή η προσωπική μοίρα του Ευγενίδη αλλά η μοίρα της Δύσης και του κόσμου γενικότερα. Δεν μπορούμε βέβαια να μη σχολιάσουμε και τη μοίρα του ελληνικού εμπορικού κόσμου της Σμύρνης, η επιβεβαίωση του Έλιοτ είχε έρθει πριν καν δημοσιευθεί το ποίημα. Χιλιάδες Ευγενίδηδες χάθηκαν στην Ανατολή και με τα κλεμμένα γεννήθηκε η τουρκική αστική τάξη (να τα θυμόμαστε αυτά όταν, π.χ., κάνουμε μια βόλτα στην Οδό του Πέραν ή στους εμπορικούς δρόμους της Σμύρνης).

Η προφητική διάσταση κάθε μεγάλου ποιητή είναι γνωστή, στην Έρημη χώρα μάλιστα προαναγγέλλεται ρητά: το ποίημα ξεκινά με κεντρικό μότο-αναφορά στην αρχαία μάντιδα Σίβυλλα. Μια σύγχρονη Σίβυλλα είναι και η αναφερόμενη φημισμένη χαρτορίχτρα Μαντάμ Σώσωστρις (η παραπομπή στον Αιγύπτιο Φαραώ Σέσωστρι προφανής) που αναφέρεται στο πρώτο μέρος του ποιήματος και ρίχνει τις κάρτες Ταρώ.

Αν ο στίχος «C.i.f. London» παραπέμπει στο ναυτιλιακό αρκτικόλεξο cost, insurance and freight (δηλαδή αξία, ασφάλεια και ναύλος που συμπεριλαμβάνονται στην τιμή μιας φορτωτικής η οποία παραδίδεται στον αγοραστή μετά την πληρωμή της επιταγής όψεως), το μέλλον προμηνύεται σκοτεινό για κάθε αξία, κάθε ασφάλεια, κάθε ναύλο. Σκοτεινό όχι μόνο για τον μονόφθαλμο σταφιδέμπορο καθώς σβήνει, στο επόμενο μέρος του ποιήματος, μέσα στον Φληβά τον Φοίνικα που πεθαίνει στο νερό και λησμονεί πια κέρδη και ζημίες. Όσο για τον ποιητή, αυτός ως Τειρεσίας πλέον, δεν προαναγγέλλει απλώς την καταστροφή του Έλληνα εμπόρου ή της Σμύρνης (τη χρονιά που δημοσίευσε το ποίημα) αλλά την καταστροφή ενός ολόκληρου κόσμου και την μετατροπή του σε μια άγονη γη, σε μια έρημη χώρα, με ή χωρίς ευεργέτες…

Πηγή: neoplanodion.gr