Η Φλέρυ Νταντωνάκη (1937-1998), η «Φεγγαρική αηδόνα», όπως την αποκαλούσε ο ποιητής Νίκος Καρούζος, η ύψιστη ερμηνεύτρια του Μεγάλου Ερωτικού, η μούσα του Μάνου Χατζιδάκι, η «τρελή του φεγγαριού», η «τραγουδίστρια του ουρανού», έφυγε στις 18 Ιουλίου του 1998, σε μια κλίνη του Νοσοκομείου Μεταξά, χτυπημένη από τον καρκίνο, σε ηλικία 61 ετών.
Γεννήθηκε το 1937 στην Αθήνα και από νεαρή ηλικία ασχολήθηκε με την υποκριτική. Ενήλικη πλέον στις ΗΠΑ, σπούδασε Ιστορία και Φιλολογία, δούλεψε ως ηθοποιός, ενώ τυχαία άρχισε την ενασχόληση της με το τραγούδι. Το 1965 βγάζει τον πρώτο της δίσκος με τίτλο «Fleury: The isles of Greece» (περιλάμβανε ένα ετερόκλητο ρεπερτόριο, από λαϊκά άσματα του Απόστολου Καλδάρα, βραζιλιάνικες bossa nova και τρία κομμάτια του Μίκη Θεοδωράκη). Το 1970 γνωρίζεται με τον Μάνο Χατζιδάκι, και ηχογραφούν στο σπίτι του στη Νέα Υόρκη μια σειρά από κλασικά ρεμπέτικα, τα οποία παίρνουν τη μορφή δίσκου με τίτλο «Η Φλέρυ Νταντωνάκη στα Λειτουργικά του Μάνου Χατζιδάκι». Το 1971 συνεργάζονται στο δίσκο «Κύκλο του C.N.S.». Το 1972 αποτελεί έτος-σταθμό στην καριέρα της, με πιο σημαντικό γεγονός την έκδοση του δίσκου «Ο Μεγάλος Ερωτικός»·. Στα τέλη του ιδίου χρόνου η Φλέρυ ηχογραφεί τον «Καπετάν – Μιχάλη» του Χατζιδάκι, ενώ συμμετέχει και στον δίσκο «Δώδεκα τραγούδια του Γιώργου Ποταμιάνου». Η τελευταία της δισκογραφική εμφάνιση έρχεται το 1986, έκτοτε αποσύρεται.
Παρακάτω δημοσιεύουμε συνέντευξή της στον Άγγελο Κουτσούκη που δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος του μηνιαίου μουσικού περιοδικού Δίφωνο (Οκτώβριος 1995).
Κυρία Νταντωνάκη, ποια είναι τα στοιχεία και ποιες οι διαδικασίες που πρέπει να κατέχει μια τραγουδίστρια για να φτάσει στο σωστό αποτέλεσμα;
Για να βγάλει ένα αποτέλεσμα σωστό χρειάζεται «τεχνική». Αλλά για να είναι και αληθινό, οι τεχνικές είναι περισσότερες από μία. Πρώτα απ’ όλα υπάρχει η τεχνική της παρουσίασης επί σκηνής. Όταν τραγουδούσα το 1965 στην Αμερική, ήμουν ηθοποιός και όχι μια φωνή πειθαρχημένη στον συνθέτη. Είχα πολύ έντονη την ανάγκη να είμαι μία παρουσία επί της σκηνής, οπότε τραγουδούσα με περισσότερα ανεβάσματα, με μια ροή πιο ελεύθερη από τη συγκεκριμένη παρουσία που είχα αργότερα με το Μάνο Χατζιδάκι. Το επόμενο στάδιο είναι ότι πρέπει να ξέρει κανείς την ερμηνεία, τη βαθύτερη ερμηνεία των λέξεων. Αυτό ακριβώς μελέτησα ανάμεσα στο 1965 και το 1970. Την ερμηνεία του τραγουδιού, τη βαθύτατη ερμηνεία του λόγου. Εκεί εμβάθυνα περισσότερο στην ανάγκη να ερμηνεύσω όχι ολόκληρο το ποίημα, όχι μόνο τις εικόνες, αλλά και τις εικόνες και το ποίημα, ή τα τρία διαφορετικά ρήματα που μπορούν να εκφράσουν όλο αυτό το πράγμα. Μετά, έρχεται η τεχνική της ερμηνείας ενός τραγουδιού, που ο Μάνος Χατζιδάκις, όταν τη δίδασκε, έλεγε ότι πρέπει να μην ενδιαφέρεσαι τόσο πολύ για το αποτέλεσμα, ώστε το τραγούδι που υπάρχει μέσα σου να βγαίνει. Δύσκολο και σπάνιο. Σημαίνει μια βαθύτατη συγκέντρωση, ανά πάσα στιγμή, στον ήχο και στη νότα, έτσι που να βγαίνει η φωνή σου τόσο αγνά, ώστε να μην προκαθορίζεις το αποτέλεσμα. Είναι, επίσης, η αυτοσυγκέντρωση, και – ίσως – ένα είδος πειθαρχίας που πρέπει να έχεις. Παίρνω ένα ποίημα, αν είναι του Καβάφη θα πρέπει να διαβάσω όλα τα ποιήματα του Καβάφη, θα πρέπει ίσως να διαβάσω και το «Κουαρτέτο» του Νταρέλ, για να μπορέσω να «πιάσω» τις μυρωδιές, τις αισθήσεις, την ομορφιά της Αλεξάνδρειας, για να μπορέσω να αποδώσω τον Καβάφη.
Αυτά, λοιπόν, είναι πάρα πολλά πράγματα τα οποία συνδέονται μέσα σ’ ένα τραγούδι, και γι’ αυτό πολύ συχνά λέω πως όταν προσπαθώ να τραγουδήσω, είναι σαν να προσπαθώ να γεννήσω ένα παιδί. Μου είναι τόσο δύσκολο να πω ένα τραγούδι και γι’ αυτό όταν με ρωτάνε «μα, γιατί, κυρία Νταντωνάκη, δεν τραγουδάτε;» απαντώ, «γιατί δεν είναι εύκολο». Δεν είναι να βγει η φωνή σου, πρέπει όλο σου το είναι, όλη σου η ύπαρξη να λέει το τραγούδι. Αυτό περίπου ήθελα να σου πω, αλλά το είπα με πάρα πολλά λόγια.
Κυρία Νταντωνάκη, μιλήσατε για τεχνικές, αλλά η μαγεία στο τραγούδι μπορεί να εξηγηθεί με λόγια;
Μαγεία δημιουργείται όταν υπάρχει εσωτερική υγεία, κατανόηση του εαυτού μας, άρα κατανόηση του άλλου. Με την κατανόηση αυτή υπάρχει αγάπη αδελφική και παραδοχή. Έτσι δημιουργείται αυτό που λέμε μαγεία. Όταν τραγουδάς και αγαπάς αυτά που λες, και αγαπάς το ότι σου δίνεται η ευκαιρία να τα πεις, και μέσα σ’ αυτό υπάρχει μια τρυφεράδα και μια σεμνότητα, κι όταν αυτό που μεταδίδεις είναι κάτι που το έχεις ζήσει, το έχεις νιώσει, το έχεις αισθανθεί, έχεις πονέσει για να το βρεις, τότε είσαι πανευτυχής που το τραγουδάς, τα λόγια απευθύνονται στο κοινό, το κοινό το αγαπάς και τραγουδάς έτσι ώστε να εισέλθεις στην ακοή τους, στην καρδιά τους, στην ψυχή τους. Ε, τότε δημιουργείται κάτι σαν μαγεία…
Τραγουδήσατε κάποτε λαϊκά τραγούδια, μοναδικά μεν αλλά και μ’ έναν τρόπο που κανείς πριν δεν τα είχε αποδώσει. Δεν ήταν πολύ λυρικός ο τρόπος που τα ερμηνεύσατε;
Όταν συνάντησα το Μάνο Χατζιδάκι ήξερε ότι είχα μία βαθύτερη απασχόληση με την ερμηνεία και ταυτιστήκαμε πολύ στο γεγονός ότι έπαιρνα ένα λαϊκό τραγούδι και δεν το έλεγα λαϊκά, το έλεγα με τον δικό μου τρόπο. Με έκανε να νιώσω πως σωστά έκανα τη δική μου ερμηνεία. Βέβαια, ο ίδιος είχε εγκαθιδρύσει πια την ιδέα του λαϊκού τραγουδιού σε μια απόδοση πιο κλασική, πιο λυρική, οπότε ήταν εύκολο για μένα να είμαι λυρική στο λαϊκό τραγούδι, χωρίς να ντρέπομαι τι θα πουν οι γνήσιοι ρεμπέτες. Ο Μάνος είχε μια ελευθερία και μέσα σ’ αυτή την ελευθερία είχε και μια πειθαρχία κλασική, και με βοήθησε πολύ. Όλο το 1971 εργαστήκαμε στο σπίτι του και με ενθάρρυνε συνέχεια να αυτοσχεδιάζω. Θυμάμαι του έλεγα πόσο φοβάμαι μήπως βγει μια νότα ψεύτικη. Μου απαντούσε «μην ανησυχείς καθόλου, εφόσον ακούς και τη μία σου τη νότα, την ψεύτικη, αυτό σημαίνει ότι μπορείς να τα καταλάβεις όλα».
Αν σας ρωτούσα για τους τραγουδιστές που σας αγγίζουν πολύ, ποιους θα αναφέρατε;
Η μεγαλύτερη τραγουδίστρια για μένα είναι μια τραγουδίστρια από την Αίγυπτο, λέγεται Ουμ Καλσούμ, και όταν ζούσε και τραγουδούσε οι άνθρωποι ανέπνεαν μαζί της, τραγουδούσαν μαζί της και αναστέναζαν μαζί της. Η Ουμ Καλσούμ έχει αυτή την ειδικότητα, ότι, όπως εγώ έχω μια τρυφερότητα και μια ευαισθησία, αυτή κάνει τον πόνο και την απελπισία της μια θαυμάσια αναπνοή, με μουσική μαζί. Είναι εκπληκτική. Αυτή είναι η τραγουδίστρια που με έχει εντυπωσιάσει πολύ, καθώς και μερικοί τραγουδιστές από την Ινδία. Γιατί, όταν τραγουδούν, νομίζεις ότι υπάρχουν πουλιά μέσα στο στόμα τους, νομίζεις ότι είναι περισσότερο από μια φωνή. Η φωνή τους έχει μια αλήθεια πολύ βαθιά.
Κάποια τραγούδια που αγαπάτε πολύ;
Ένα τραγούδι από τον «Δον Κιχώτη», που έγινε μουσικό έργο στην Αμερική και λέει: «Να ονειρευτείς το απίθανο όνειρο, να πολεμήσεις έναν άνθρωπο που δεν μπορείς να νικήσεις ποτέ, να είσαι υπεύθυνος και να κάνεις πορεία μέσα στην ίδια την κόλαση για μια αιτία ουρανού…» Και ένα τραγούδι που έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις, με το οποίο συνδέω τον εαυτό μου, παρ’ όλο που το έγραψε για μένα. Είναι «Η Μαριάνθη των Ανέμων».
Κυρία Νταντωνάκη, να σας ρωτήσω ποια είναι τα αποτελέσματα αυτού του θαυμαστού πράγματος που λέμε έρωτα; Τι ρόλο έπαιξε στη ζωή σας;
Τα αποτελέσματα…Όχι η διαδικασία, ούτε η προετοιμασία, ούτε το άγχος, ούτε η αγωνία, ούτε ο πόνος που δεν τον κατακτάς…Όταν τον κατακτήσεις; Δεν θα ήμουν ειλικρινής αν το έλεγα τώρα, διότι δεν είμαι αυτή τη στιγμή μέσα στην ομορφιά, που πιστεύω ότι υπάρχει σε μια ολοκληρωμένη συζυγική και ερωτική ευτυχία. Και -επομένως- θα μπορέσω να μιλήσω μόνο ποιητικά, όπως μιλούν οι καλλιτέχνες. Ποια είναι τα αποτελέσματα του έρωτα…Ο έρωτας είναι το πρώτο σκαλοπάτι, το δεύτερο είναι η τέχνη και το τρίτο είναι η θρησκεία. Εγώ, φαίνεται ότι άρχισα μάλλον από το μεγάλο σκαλοπάτι, το τρίτο, τη θρησκεία.
Φιλοδοξία μου ήταν να σπουδάσω όλες τις θρησκείες, όλων των χωρών. Το έκανα. Το δεύτερο σκαλοπάτι είναι η τέχνη. Και με την τέχνη ενώθηκα. Με τον Θεό, βέβαια, δεν ενώνεσαι ποτέ, γιατί είναι πολύ Μεγάλος και Απέραντος. Ενώθηκα με την ιδέα του Θεού, με την ιδέα του Χριστού, με την ιδέα της αγάπης, της απλότητας όλων των θρησκειών, όλων των χωρών, όλων των ανθρώπων, όλων των φυλών. Το δεύτερο σκαλοπάτι είναι, όπως είπα, η τέχνη. Που έχει, επίσης, τον πόνο της μη εκπλήρωσης, υπάρχει πάντα αυτό το σημείο Χ μεταξύ του καλλιτέχνη και του αποτελέσματός του, αυτό το σημείο Χ που δεν είναι ευκολοεύρετο ή ευκολόπιαστο. Και μετά, το πρώτο σκαλοπάτι, ο έρωτας, στο οποίο ελπίζω να κατέβω και να δοκιμάσω όλα αυτά τα αποτελέσματα της δεκαπεντάχρονης θηλυκής οδύσσειας που έκανα. Εκεί, βέβαια, όλο και σκοντάφτουμε και βρίσκουμε τον εαυτό μας. Εκεί η ένωση είναι πολύ απλή, η αισθησιακή ένωση, αλλά πάρα πολύ δύσκολη η αληθινή ένωση, δηλαδή η ολοκλήρωση. Πιστεύω ότι όταν ο έρωτας είναι ολοκληρωμένος, όταν καταλαβαίνονται δύο άνθρωποι και όταν μπαίνεις σε αυτή τη διαδικασία με την αίσθηση ότι ο χώρος αυτός είναι ιερός, τότε δεν υπάρχει πλήγωμα, ούτε από τη μια πλευρά ούτε από την άλλη. Οι Βρετανοί λένε ότι η σωστή ερωτική συμπεριφορά κάνει την αλήθεια, και η σωστή ερωτική συμπεριφορά είναι όταν σέβεσαι τον σύντροφό σου και δεν τον πληγώνεις. Καλύτερα να πληγώσεις τον εαυτό σου παρά τον σύντροφό σου. Αυτό είναι το κλειδί.
Έχετε ταξιδέψει πολύ, έχετε γνώσεις πολλές, έχετε γνωρίσει πολλά πράγματα από κοντά. Θα ήθελα, μέσα από αυτές τις εμπειρίες σας, να μου πείτε πώς βλέπετε τον εαυτό σας;
Βλέπω τον εαυτό μου σαν μια γυναίκα αδύναμη και απλή, και ταυτόχρονα πολλές φορές σαν μια γυναίκα δυνατή, που δεν είναι απλή καθόλου. Νιώθω ακόμα σαν να κάνω τα πρώτα μου βήματα. Είναι πάρα πολλά στοιχεία που δεν έχουν απόλυτα ειπωθεί και δεν έχουν βρει απόλυτα την ολοκλήρωσή τους μέσα μου.
Είστε ένα από τα λίγα πρόσωπα στην Ελλάδα, στα μουσικά πράγματα τουλάχιστον, που σας περιβάλλει ένας μύθος, με την έννοια ότι είστε σημείο αναφοράς. Εμφανίζεστε σπάνια, οι δίσκοι σας ποσοτικά είναι λίγοι, αρνείστε να βγάλετε χρήματα από το τραγούδι. Τι συνεπάγονται όλα αυτά;
Είμαι βουδάκος, ένας μικρός βουδάκος. Δεν υπάρχουν μύθοι, υπάρχει απλώς μια περιπέτεια την οποία έζησα επειδή ταξίδεψα πολύ στις Ινδίες, στην Αμερική, στην Αγγλία, έτσι ώστε οι άνθρωποι να λένε: «Καλά, είσαι μια τραγουδίστρια όχι όπως όλες οι άλλες που έκαναν την καριέρα τους και πατούσαν σε στέρεο έδαφος, εσύ ήσουν σα να ακροβατούσες κατά κάποιον τρόπο». Αυτό το έλεγαν γιατί, αντί να προσπαθήσω να κάνω καριέρα, προσπάθησα να βρω τον εαυτό μου. Και για να βρω τον εαυτό μου, χρειάστηκε να πάω σε όποιον δάσκαλο άκουγα ότι είναι καλός. Και δεν ήταν όλοι καλοί. Το Θιβέτ ήταν θαυμάσιο, στην Αμερική γνώρισα κάποιους θαυμάσιους ανθρώπους, όπως ο Τζάλοφ ή ο Βίλχεμ Ράιχ. Δεν είναι, λοιπόν, ότι ως τραγουδίστρια είμαι διαφορετική, είναι ότι εκτός του ότι τελείωσα το πανεπιστήμιο και σχολή ηθοποιίας, και είμαι και ηθοποιός, ξόδεψα σχεδόν 20 χρόνια από τη ζωή μου ψάχνοντας να βρω το μέσα μου, ψάχνοντας να καταλάβω τον πλανήτη μας, έτσι όπως είναι. Αυτό δεν είναι μύθος, πολλοί άνθρωποι το έχουν κάνει στην εποχή μας. Πολλοί άνθρωποι που βλέπεις να ταξιδεύουν, που ψάχνουν την ψυχή τους και τον εαυτό τους. Ας πούμε, ο Άλμπερτ Σβάιτσερ ή η Μητέρα Τερέζα, έχουν κάνει πιο εμφανή την οδύσσειά τους, η οποία όμως σαν αποτέλεσμα έχει το εσωτερικό φως και την εσωτερική καθοδήγηση του εαυτού μας. Και πια δεν ζητάς δασκάλους, ζητά από τον εαυτό σου να καθοδηγηθείς. Μέχρι, όμως, να το περάσεις αυτό, περνάς από πολλές καμάρες, μερικές όμορφες, άλλες σκληρές, άλλες λιγάκι σκοτεινές.
Ναι, αλλά θα μας πείτε γιατί δεν εμφανίζεστε, γιατί δεν τραγουδάτε;
Είναι επειδή δούλευα. Επειδή δούλευα για να βρω τον εαυτό μου πριν εμφανιστώ. Πώς προετοιμάζεται ένας χορευτής, που κάνει την άσκηση για να είναι το σώμα του τέλειο, εγώ προετοίμαζα την ψυχή μου. Λάβε υπόψη σου και τα χρόνια για τα οποία μιλάμε, ήταν τα παιδιά του ΄65, ήταν η εποχή των Μπίτλς, η εποχή των λουλουδιών, είχα συγκινηθεί, είχα βρεθεί εκεί και έψαχνα να βρω τον Χριστό μέσα μου, τον ίδιο τον Χριστό, με την έννοια αυτών που διδάσκει, αυτά τα απλά πράγματα, το ν’ αγαπάς τον άλλον όπως τον εαυτό σου, και να τον αγαπάς και να είσαι παράλληλα ο εαυτός σου. Αυτά τα πράγματα τα έψαχνα, τα έχανα και τα ξανάβρισκα, μέχρι που να νιώσω, ναι, αυτό είναι το σπίτι μου και σ’ αυτό το σώμα που θα ζήσω θέλω να το ξέρω, να το αγαπώ, να το σέβομαι και να το καταλαβαίνω τόσο πολύ, που να μου φαίνεται το ίδιο πράγμα να σέβομαι και ν’ αγαπώ εσένα.
Κυρία Νταντωνάκη, ο Ελύτης κάπου λέει πως γράφει γι’ αυτούς που δακρύζουν κρυφά. Εσείς για ποιους τραγουδάτε;
Εγώ νομίζω ότι τραγουδάω γι’ αυτούς που ψάχνουν την αλήθεια κρυφά και δεν το παραδέχονται οι ίδιοι, γιατί όταν ψάχνεις την αλήθεια ή ντρέπεσαι που ψάχνεις κάτι τόσο σπάνιο, ή ντρέπεσαι που οι άλλοι θα σε παρεξηγήσουν γιατί νομίζουν πως η αλήθεια είναι κάτι απλό. Πιθανόν, αυτοί αγαπούν τα τραγούδια μου, γιατί αυτοί μ’ έκαναν να καταλάβω πως μέσα στα τραγούδια μου υπάρχει μια ευαισθησία, ένας φόβος και μια τρεμάμενη παρουσία. Αναρωτιέμαι πάντοτε όταν τραγουδάω: «Τραγουδάω σωστά; Λέω πραγματικά το αληθινό μήνυμα, είμαι αληθινή;»
Τελειώνοντας την κουβέντα μας, να σας ρωτήσω ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η δική σας αίσθηση όταν τραγουδάτε;
Μου πήρε χρόνια να το καταλάβω, μέχρι που το κατάλαβα. Η δική μου αίσθηση από τη φωνή μου; Μια τρεμάμενη αλήθεια.
Τρεμάμενη αλήθεια, λοιπόν;
Επειδή όλοι τρέμουμε όταν λέμε την αλήθεια, μήπως δεν είμαστε σίγουροι γι’ αυτή, γιατί υπάρχουν πολλές αλήθειες.
Πηγή: pancreta